“Ölçü birimleri, yalnızca teknik bir mesele değil, aynı zamanda kültürel, ekonomik ve siyasi hegemonya aracıdır. Batı'nın çifte standardı, onsla altın satanların lehine işlerken, bize kilogram dayatarak yerel kimliğimizi erozyona uğratıyor.”
Bu Ölçüde Modernleşme Değil, Standartların İktidarı, Yerel kimliğin Kaybı
Altın onsla satılır, petrol varille ölçülür, uçaklar feetle uçar. Ama bize kilogram, litre ve metre dayatılır. Peki neden? Çünkü ölçü birimleri yalnızca teknik bir mesele değil, küresel ticarette kimin patron olduğunu gösteren bir iktidar aracıdır. Batı, kendi geleneksel birimlerini korurken bize “modernleşme” adı altında metrik sistemi zorla kabul ettirdi. Peki bu çifte standart, kimin çıkarına hizmet ediyor? Sorunun cevabı, emperyalizm, küresel ticaretin tarihi ve yerel ölçülerin tasfiyesi arasındaki ilişkide yatıyor.
Ons, pound ve galon, Anglo-Sakson dünyasının ekonomik hâkimiyetini pekiştirirken; arşın, kulaç, okka ve dirhem gibi yerel birimlerimiz unutturuldu. Oysa ölçü birimleri yalnızca rakam değil, aynı zamanda bir milletin kültürel kimliğinin ve ekonomik bağımsızlığının göstergesidir.
Ölçü Birimleri: Kültürel Hafızanın Aynası
Osmanlı'da ölçü birimleri, ticaretin ve gündelik hayatın kalbiydi. Pazar yerinde “yarım okka peynir” isteyen bir müşteri, sadece alışveriş yapmıyor aynı zamanda bir yaşam biçimi sergiliyordu. Çünkü okka, buçuk, dirhem, çeki, arşın Anadolu'nun ticaret damarlarında akan kültürel bir bellekti.
- 1 Okka = 400 dirhem ≈ 1,282 kg
- 1 Dirhem ≈ 3,2 gram
- 1 Çeki = 4 okka ≈ 5,128 kg
Esnaf terazisini okkaya göre ayarlar, köylü ürününü dirhemle satar, halk günlük hayatını bu birimlerle şekillendirirdi. Ancak 19. yüzyılda Batılılaşma reformları Osmanlı'yı Fransız metrik sistemine yöneltti. 1931'de çıkarılan “Ölçüler Kanunu” ile okka, dirhem, arşın yasaklandı; kilogram ve metre zorunlu kılındı. Bu sadece bir düzenleme değil, kültürel bir hafızanın tasfiyesiydi.
Metrik Sistem: Akılcı mı, Dayatmacı mı?
1789 Fransız Devrimi, metrik sistemi “akılcı ve evrensel” bir standart olarak ortaya çıkardı. Amaç, parçalı feodal düzeni bitirmek ve merkezi devleti güçlendirmekti. Sömürgecilikle birlikte dünyaya yayılan bu sistem, Türkiye'de modernleşmenin sembolü sayıldı. Okka ve dirhem “gerici” sayıldı, kilogram ve metre benimsendi.
İlginçtir ki metrik sistemi icat eden Fransa bile bazı geleneksel ölçülerini -meselâ şarap ölçüsü litron- korudu. Biz ise kendi ölçülerimizden tamamen koparıldık.
Batı'nın Çifte Standardı
ABD ve İngiltere, metrik sistemi resmen kabul etmiş olsalar da günlük hayatta kendi ölçülerini kullanmaya devam ediyor:
- Ağırlık: Ons (oz), pound (lb)
- Uzunluk: Feet, mil
- Hacim: Galon, pint
Peki neden?
Ekonomik Çıkar: Küresel altın ve petrol piyasaları İngiliz-Amerikan şirketlerinin elinde. Bu yüzden ons ve varil dayatılıyor. 2024'te küresel altın ticaretinin %85'i ons üzerinden yapıldı (Kaynak: Dünya Altın Konseyi).
Kültürel Direniş: ABD halkı metrik sisteme geçişi “milli kimliğe saldırı” olarak gördü. 1975'teki Metric Conversion Act halkın tepkisiyle başarısız oldu.
Küresel Finansın Dili: New York Borsası (COMEX) ve Londra Metal Borsası (LME), bütün dünyaya ons cinsinden fiyat dayatıyor. Bir Türk kuyumcusu altını gramla hesaplıyor ama uluslararası piyasada ons kullanmak zorunda kalıyor.
Peki bizde neden okka yasaklandı da ons serbest bırakıldı? Çünkü ölçülerin iktidarını Londra ve New York belirledi.
Ölçülerin Politik Ekonomisi
Altının onsla, petrolün varille fiyatlanması, Anglo-Sakson finans kapitalinin hegemonyasını gösterir. Metrik sistemin evrensel kabulü ise Fransız merkeziyetçiliğinin zaferidir. İki sistem de aslında “tarafsız” değildir; küresel çıkarların birer aracıdır.
Türkiye, geleneksel birimleri “gerici” addetti ve 1931'den itibaren kendi ölçülerini terk etti. Bu ulus-devlet inşasının parçası olarak görüldü ama aynı zamanda ekonomik bağımsızlığın zayıflamasına yol açtı.
Çözüm: Kendi Ölçülerimize Dönmek
Bugün altın ticaretinde gram bazlı fiyatlandırma yaygınlaşmaya başladı. Bu, ons bağımlılığını kırmak için önemli bir fırsattır.
Kültürel Kimlik: Okka, dirhem gibi birimler, Türk-İslam medeniyetinin ticaret hafızasıdır ve Anadolu ticaret kültürünün parçasıdır. Bu ölçüler, sadece ekonomik değil, toplumsal bağları ve yerel üretim ilişkilerini de yansıtır. Bunların resmen kültürel miras kapsamında tanınması gerekir.
Ekonomik Özerklik: Yerel birimlerin kullanımı, küresel finansın dayattığı standartlara bağımlılığı azaltabilir. Meselâ, Kuyumcular Birliği, altın ticaretinde gram bazlı fiyatlandırmayı standart haline getirerek teşvik edebilir.
İslami Ölçüler: İslami ölçü birimleri, meselâ1 dinar = 4,25 gr altın standardı, yeni bir parasal sistemin temeli olabilir. Bu yerli ve millî ölçü hususunda TCMB ve Diyanet ortak çalışma yapabilir. TCMB ve Diyanet İşleri'nin ortak çalışması, bu modeli hayata geçirebilir.
Kurumsal Adım: Türk Standartları Enstitüsü (TSE), yerel ölçüleri “ikincil ölçü sistemi” olarak tanıyabilir.
Sonuç: Ölçülerinizi Kaybederseniz, Özgürlüğünüzü de Kaybedersiniz
Ölçü birimleri yalnızca teknik araçlar değil; bir milletin kimliği, hafızası ve iktisadi bağımsızlığının aynasıdır. ABD ve İngiltere ons, pound ve mil ile kendi çıkarlarını korurken, bize kilogram ve metre dayatıldı.
Bugün altın hâlâ onsla fiyatlanıyor, ama bizim okka ve dirhemimiz yasaklı kaldı.
Ölçülerini kaybeden bir millet, yalnız ticaretini değil, kültürel kimliğini de kaybeder. Bu yüzden okka ve dirheme sahip çıkmak, sadece geçmişimizi hatırlamak değil, geleceğimizi de korumaktır.
Unutmayalım: Geçmişine sahip çıkmayan, geleceğini başkasının ölçüleriyle tartmak zorunda kalır.
Dr. Murat Ergüven \ Timeturk
