Doğu ve Güneydoğu'da 1980'li yıllarda elektriğe kavuşturulan köylerdeki abonelere, yaşanan şiddet olaylarının da etkisiyle faturaların gönderilmemesi vatandaşlarda enerjinin "bedava" olduğu şeklinde algı oluşturdu.
Bu süreçte köylerin boşaltılmasıyla şehir merkezlerine göç eden vatandaşlar, oluşan bu algı ve yoksulluk nedeniyle elektrik faturalarını ödememek için kaçak kullanım yöntemlerine başvurdu.
Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi (TEDAŞ) görevlilerinin de yeterli denetimlerde bulunamaması sonucu zamanla bu alışkanlık hızla yaygınlaştı.
- Sulu tarıma geçiş kaçak kullanıma eğilimi artırdı
1990'lı yıllarda uygulamaya geçirilen tarımsal destekleme uygulamasında sulu tarıma geçen çiftçilere daha fazla ödeme yapılması ile bölge çiftçisi kuru tarımdan sulu tarıma geçti.
Ancak GAP kapsamındaki barajların sulama kısmının tamamlanmaması nedeniyle çiftçiler, üretimde kullanacağı suyu açtıkları kuyulara kurdukları dinamolar vasıtasıyla yeraltından çıkardı.
Yeraltından suyun çekilmesinde kullanılan elektrik bedelinin pahalı olması nedeniyle üreticilerin büyük bölümü bu enerjiyi kaçak olarak kullanmaya başladı.
Pamuk ve mısır üretiminde kullanacağı suyu ilk dönemlerde 30-40 metre derinliğindeki kuyulardan temin etmeye başlayan çiftçiler, bir süre sonra kuyu sayısının artmasına bağlı olarak yer altındaki su seviyesinin azalması nedeniyle yaklaşık 400 metre derinlikten su çıkarmaya başladı.
Kuyu sayısının 20 bini aşması ve kuyu derinliğinin bazı yerlerde 800 metreye ulaşması sonucu bölgede elektrik tüketimi her geçen gün artış gösterirken, çiftçilerin yaklaşık yüzde 95'i tükettiği enerjiyi kaçak olarak temin etti.
Kuyunun derinliğine ve sulanan alana göre bir kuyunun tükettiği enerji miktarının yıllık 36 ile 60 bin lira arasında değiştiği bölgede sulu tarım yapan çiftçilerin kullandığı enerji miktarı yıllık 4 milyar kilovatsaati aştı. Bu miktar Şanlıurfa, Mardin, Diyarbakır, Batman, Siirt ve Şırnak'ın toplam yıllık enerji tüketiminin 4'te birini oluşturuyor.
- "Kaçak elektrikle ısınan sudan abdest olmaz, cenaze de asla yıkanmaz"
Tarımsal sulamanın da etkisiyle bölgede kaçak elektrik kullanımının yüzde 70'i aşması nedeniyle TEDAŞ, vatandaşları bilgilendirmek amacıyla bölge genelinde kampanya başlattı. Bu çalışma kapsamında il ve ilçe merkezlerinin en işlek yerlerine "Kaçak elektrikle ısınan sudan abdest olmaz, gusül hiç olmaz, cenaze de asla yıkanmaz" ve "Kaçak elektrik kullanmak hırsızlıktır" yazılı pankartlar asıldı.
Ayrıca okullarda öğrencilere kaçak kullanımın zararları anlatılırken diğer yandan, müftülüklerle yapılan işbirliği sonucunda camilerde kaçak elektrik kullanımının helal olmadığına dair vaaz verildi, hutbeler okutuldu.
Köy ve mezralarda vaiz ve köy imamları, kaçak elektrik kullanımının kamu malını çalmak anlamına geldiğini, bunun hırsızlık olduğunu, kaçak elektrik kullananların günah işlediği vatandaşlara anlattı.
- 200 bini aşkın kişi yargılandı
Bu çabalar ve para cezasının caydırıcı olmaması üzerine TEDAŞ, 2001 yılından itibaren kaçak kullanan aboneler hakkında cumhuriyet savcılıklarına suç duyurusunda bulundu.
TCK'nın 492/2. maddesi uyarınca 2 yıldan 5 yıla kadar hapis cezası istemiyle, Asliye Ceza Mahkemelerine dava açılırken, çok sayıda kişi kaçak elektrik kullandıkları gerekçesiyle tutuklandı. Ancak geliştirilen yeni yöntemlerle denetimlerde tespit edilemeyenlerin sayısının artması ile kaçak kullanımda istenilen düzeyde azalma olmadı. Suç duyurularının ardından 6 ilde 200 bini aşkın kişi yargılandı.
2012 yılında 3.Yargı Paketiyle, TCK'da "hırsızlık" suçu olarak tanımlanan kaçak elektrik kullanımı, "karşılıksız yararlanma" suçu olarak ifade edildi.
- Özel sektöre devredildi
Türkiye'deki 21 Elektrik Dağıtım Bölgesi'nin özelleştirilmesinde zincirin son halkası olarak 15 Mart 2013'te Diyarbakır, Siirt, Batman, Şırnak, Mardin ve Şanlıurfa'nın bağlı bulunduğu Dicle Elektrik Dağıtım A.Ş'nin (DEDAŞ) ihalesini 387 milyon dolar teklif ile İşkaya-Doğu Ortak Girişim Grubu tarafından kurulan Dicle Enerji Yatırım AŞ kazandı. DEDAŞ, 29 Temmuz 2013'te düzenlenen törenle özel sektöre devredildi.
- 500 milyon lira alacağından vazgeçti
DEDAŞ, özelleşme sonrasında ilk olarak elektrik abonelerinin geçmişe dönük borç faizlerini affederek, yaklaşık 500 milyon lira alacağından vazgeçti, kaçak kullanımda kullanılan sayaçlar için de af uygulandı.
- Çiftçi Kayıt Sistemi verileriyle tespit
Büyük miktarlara ulaşan kaçak kullanımın cezalandırılma yöntemiyle engellenmesinin zor olması nedeniyle DEDAŞ, ilk olarak tarımsal sulamada kullanılan enerjinin bedelini tahsile yöneldi. Firma uygulamaya geçirdiği yeni yöntemle hangi üreticilerin enerji tükettiğini tespit etti.
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) verileri ve uydu görüntüleri sayesinde, ekilen ürün ve alan bilgileriyle 33 bin üreticinin tükettiği enerji miktarını belirleyen DEDAŞ, çiftçilere kullandıkları miktarın asgari oranı kadar borç çıkardı.
- Destekle ödemesine bloke konuldu
DEDAŞ, hesaplanan borca yüzde 75 indirim imkanı sağlayan ve 30 Haziran 2014'e kadar devam eden "Helalleşme" kampanyası başlatırken, kampanyada sulama yapan çiftçilerden, sezonluk pamuk üretimi için 100 dönüme 9 bin lira, mısır için 7 bin lira, ikinci ürüne de ilave 2 bin lira ödemesi talep edildi.
Bakanlığın, "Tarımsal sulamaya ilişkin elektrik borcu bulunan çiftçilere bu borçları ödeninceye kadar 2014'te tarımsal destekleme ödemesi yapılmayacağına" dair Bakanlar Kurulu kararı uygulama tebliğinin Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmesi dolayısıyla 33 bin çiftçinin destekleme ödemesine bloke konuldu.
- Üreticiler eylem yaptı
Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde son aylarda elektrik kesintileri nedeniyle yaşanan gerginliklerin sebebi 30 yıldır devam eden kaçak enerji kullanımının engellenmesine yönelik uygulamaya konulan sıkı tedbirler.
Bugüne kadar çeşitli yöntemlerle çok düşük miktarda veya hiç ödeme yapmayarak tarımsal sulama yapan çiftçilerden enerji bedeli talep edilmesi tepkiye neden oldu.
Bu bedelin hukuka aykırı ve çok yüksek olduğunu savunan üreticiler Diyarbakır, Şanlıurfa, Şırnak ve Mardin'de sık sık yol kesip, protesto eylemleri düzenledi. Bazı çiftçi ise DEDAŞ temsilcilikleri önünde eylem yaparak, hizmet binalarını taşlayıp, ateşe verdi. Hatta bazı köylerde jandarma gözetiminde kaçak tespitine gelen ekiplere taşlı saldırıda bulunuldu.
Tarımsal sulama dönemimde enerji tüketiminin 2 kat artması nedeniyle elektrik hatlarında meydana gelen dalgalanmalar, enerji kesintisine neden oluyor. İl ve ilçe merkezlerinde elektrik kesintisi nedeniyle mağduriyet yaşayan esnaf ve vatandaşlar da, zaman zaman protesto eylemleri gerçekleştiriyor.
