Türkçe ilk atasözü örneklerine Orhun Yazıtları'nda, Kâşgarlı Mahmut'un Divân-ü Lügati't Türk'ünde ve Dede Korkut Hikâyeleri'nde rastlanmaktadır.
Kuşaktan kuşağa ve kulaktan kuylağa aktarılarak günümüze kadar gelen bu sözler, sözlü edebiyatın temelinde önemli bir yer teşkil ederken birbirinden ilginç sözlerle de eğitici ve öğretici bir yapıya sahip.
Tüm dünyada ulusların atasözlerinin benzerlik göstermesi ve pek çogunun müsterek kullanılması ise siyasî, sosyal, kültürel, dinî ve ekonomik açıdan yüzyıllar boyunca karsılıklı etkileşim içinde olmalarının bir sonucu.
Dünyanın neresine giderseniz gidin ortak sözleri dinlediğinize şahitlik edebilirsiniz...Bu rastlandı da anormal bir durum değil. Nasıl mı? İşte örnekler:
Zamanındaki bir dikis ileride dokuz defa dikmekten kurtarır. (İngiliz)
Bir misal yüz nasihat. (Urdu)
Seytan aciz kalınca, kadını elçi gönderir. (Rus)
Kadının sofusu, seytanın maskarasıdır. (Türk)
Bir musibet bin nasihatten yegdir. (Türk)
Yagmur yagarken küpünü doldur. (Orta Asya)
Yagmur yagarken küpleri doldurmalı. (Türk)
Uzaktaki menzile erismek istiyorsan atını yavas sür. (Azerbaycan)
Acele ile menzil alınmaz. (Türk)
Kadınlarla ilgili farklı milletlerin atasözlerine yansıyan ortak temalar ise dikkati çekiyor.
Seytan kadın yutsa hazmedemez. (Polonya)
Bir kadın öldügü zaman dünyadan bir kavga eksilir.(Almanya)
Kadın mükemmel bir seytandır. (Fransız)
Kadını sırdas eden tellal aramaz. (Türk)
Tercüme faaliyetlerinin en yaygın olduğu ve Türk edebiyatının Batı kültüründen en çok esinlendiği dönem olan 19 ve 207nci yüzyıllarda ataböslerinin benzer kalıplara oturması hiç de şaşırılacak durum değil. Öyle ki o dönem başta olmak üzere ünlülerin sözleri de çevirilere konu olurken ortak mesaj kaygısının da ön planda olduğu dikkatlerden kaçmaz:
Tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir. (Ziya Pasa)
Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi. (Kanuni Sultan Süleyman)
Altın prangalar demir olanlardan çok daha kötüdür. (Gandhi)
Ey hekim, kendini iyi et. (HZ. İsa)
Hoslanmadıgına sabretmedikçe hoslandıgını ele geçiremezsin. (HZ. İsa)
Sabır imanın yarısıdır. (HZ. Muhammed)
Ya hayır söyle ya sus. (HZ. Muhammed)
Misafirlik üç gündür, bundan fazlası sadakadır. (HZ. Muhammed)
Veren el alan elden üstündür. (HZ. Muhammed)
Borç agır bir yüktür. (HZ. Muhammed)
Evlilik ihmal edilmemiş:
Türk atasözleri ve deyimlerinde evlilik kurumu değişik yönleriyle ayrıntılı olarak işlenmiştir.
“Bekâr gözü kör gözü”
“Bekârın parasını it yer, yakasını bit”
“Bekârlık maskaralıktır”
“Varsa eşin rahattır başın, yoksa eşin zordur işin”
“Evlenenle ev alana (yapana) Allah yardım eder”
Eş seçme aşamasına müdahale eden atasözleri
Atasözü eş seçmede kız ve erkek çocuğu serbest bırakmayı öngörüyorsa da, genelde atasözlerinde gençlerin evlenmelerine müdahale edildiği gözlenir:
“Kızı kendi havasına bırakırlarsa ya davulcuya varır, ya zurnacıya”
“Kızı kendi keyfine koysalar çalgıcıya varır”
“Ergen gözü ile kız alma, gece gözü ile bez alma”
Kerdişlik duygusu ihmale gelmez:
“Allah kardeşi kardeş, keselerini ayrı yaratmış”
“Kardeş kardeşin ne öldüğünü, ne onduğunu ister"
“Kardeş kardeşi bıçaklamış, dönmüş yine kucaklamış”
“Dost kazan, anan düşman doğurur”
