1873 yılında İstanbul'da “Sırrı Paşazade Mehmet Vedad” olarak dünyaya gelen Mimar Vedat Tek, Türk tarihinde ‘‘Birinci Ulusal Mimari Akımı'' olarak geçen ekolün temsilcisi olarak tanınmaktadır. Türkiye'nin örgün eğitim görmüş ve gerçekleştiği mimarlık tasarımlarını günümüzün meslek anlayışı içinde uygulamış ilk Türk mimarı olarak da tarihimize adını yazdırmıştır.
Türk mimarisini yerlileşterme adımları
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'nın resmi sitesinde yer alan bilgilere göre; Vedat Tek; Mekteb-i Sultani'de (Galatasaray Lisesi) başladığı öğrenim hayatına lise ikinci sınıftan sonra Paris'te devam etmiştir. Orada ilk olarak Ecole Monge'u bitirmiştir ve ardından Academie Julien'de resim ve heykel dersleri almıştır.
Mimar Tek, Paris'te dokuz yıl kalmıştır ve öğrenim hayatı boyunca şehirdeki mimari yapılardan oldukça etkilenmiştir. Buna rağmen, Türkiye'ye döndüğünde oranın mimarisini kendi ülkesine taşımak yerine Türkiye'de inşa edilecek yeni yapılara kendisine özgü bir nitelik kazandırmak yani Türk mimarisini millileştirmek fikriyle Paris'te öğrenmediği konular olan Osmanlı, Selçuklu ve Arabesk mimarinin özelliklerini araştırmıştır.
Taklitlerden uzaklaşma çabası
Mimar Vedat hayatı boyunca yapay gereksinimler ve som taklitlerden uzaklaşarak ulusal bir mimari arayışına girişmiştir ve bizdenliği öne çıkarmayı çabalayarak sağlam temellere dayalı bir mimarlığı geliştirmeye yönelik bir ortam yaratmaya çalışmıştır.Şehirciliğin topluma dönük bir çevre hizmeti olduğunu savunmuş, özellikle İstanbul'da halka dönük hizmetlerin azlığından yakınmıştır. Kent çevresinde sağlıklı ve düzenli bir yaşamın sağlanmasını istemiştir. Planlamada yayalara öncelik tanınması, İstanbul'da kamuya açık deniz olanaklarının oluşturulması onun belirgin kaygıları olarak belirmiştir.
Büyük Postane'de temeli var
Mimar Vedat, Türkiye'ye döndükten sonra Sirkeci'de bir ofis açmıştır ve serbest mimar olarak çalışmaya başlamıştır. Bu dönemde ayrıca Şehremaneti Heyeti Fenniye Mimarı olarak atanmıştır. Ardından 1905 yılında Posta ve Telgraf Nezareti baş mimarlığına atanmıştır. Bu görevdeyken tasarladığı Büyük Postane (Posthane-i Amire) binası ona Legion d'Honneur nişanı getirmiştir.Bu proje ayrıca ona Mecidi ve Osmani nişanları ve Sanayi madalyası kazandırmıştır. Postane inşaatı devam ederken de Sultanahmet'te “Defter-i Hakani” (Tapu ve Kadostro Müdürlüğü) binasının yapım işi de kendisine verilmiştir.
Moda İskelesine damgasını vurdu
Birinci Dünya Savaşı sırasında Harbiye Nazırı Enver Paşa'nın ataması ile Harbiye Nezareti baş mimarlığında üç yıl görev almıştır. Bu görevi sırasında Haydarpaşa Vapur İskelesi, Moda İskelesi, Mesadet Hanı (Liman Hanı), Veliefendi Hipodromu ve Enver Paşa Köşkü başlıca eserlerini oluşturmuştur.
Atatürk Ankara'ya çağırdı
Cumhuriyet'in ilan edilmesinin ardından Mustafa Kemal tarafından Ankara'ya çağrılmıştır ve onun mimarlık hizmetlerini yapmaya başlamıştır. Ankara günlerinde Çankaya Gazi Köşkü'nün ek binaları ve Halk Fırkası Mahfelini'nin yapımlarını tamamlamıştır. Ankara'daki başlıca eserlerinden olan Halk Fırkası Mahfelini sonralarında ikinci T.B.M.M. binası olarak kullanılmıştır. İnşasına başladığı Ankara Palas yapısı temel düzeyinde iken, işin Mimar Kemaleddin'e devredilmesi ve yaptığı tasarımdan hiçbir bedel alamayacağını öğrenmesinin üstüne hayal kırıklığı yaşamıştır ve tüm resmi görevlerinden ayrılarak İstanbul'a dönmüştür. Tek, 1942 yılına kadar serbest mimar olarak çalışmıştır. Aynı yıl iki kez şeker komasına girdikten sonra hayatını kaybetmiştir.
Devletten alacaklı mı vefat etti?
Cumhuriyet'in ilk yıllarında yapılan birçok kamu binasının da mimarı olan Vedat Tek'in bütün çabalarına rağmen devletten alacaklarını tahsil edemediği; hayatının son devresinde Atatürk ile çekişmesi dolayısıyla işsiz kalan Tek'e, Cumhuriyet kurumlarının tümünün kapandığı iddiaları da bazı kaynaklarda yer alıyor.
“M. Vedat Tek: Kimliğinin İzinde Bir Mimar” adlı kitapta, sadece Vedat Tek'in ‘alacak mücadelesi' anlatılmıyor; Tek'in mimarlık serüveni de fotoğrafları, mektupları ve inşa ettiği eserleriyle bir bütün halinde sunuluyor.
İşte onlardan bir kesit:
Tek, 1922–25 yılları arasında inşa ettiği ve Ankara'ya mührünü vuran yapıları ile ilgili alacak mücadelesine 1930'larda başlamış. Şikayetlerini içeren mektubunu önce Atatürk'e yazar, ancak neticeye ulaşamaz. Onun emriyle kesinleşmiş olan hesabının ‘tesviye'si için özel kalemden aldığı belgeyle birlikte TBMM Başkanlığı, TBMM İdare Amirliği ve CHP'nin kapısını aşındırır; ancak yine bir sonuç çıkmaz... Atatürk'ün ölümünden bir yıl önce Dolmabahçe'de onunla ‘sıcak' bir görüşme yapan Vedat Tek'e devlet kapıları yine açılmaz. 1939 yılında Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ile görüşmesinde “Cumhuriyet'imizin kurucusunun borçlu olarak yatmasına kendi partisinin razı olmayacağını” düşündüğünü belirtir ve Meclis binasının özellikle Cumhuriyet Halk Fırkası için projelendirilmiş olduğundan dolayı alacaklarının CHP tarafından ödenmesini ister. Ancak CHP buna yanaşmaz, Tek'in ‘ödeyin' ısrarı üzerine ‘mahkemeye git' denir. Bunun üzerine Vedat Tek, CHP Genel Sekreterliği'ne bir mektup daha yazar. Mektubun en çarpıcı cümlesi şudur: “CHP, kendi en büyük ŞEFİ ve partisinin kurucusu tarafından tanınmış, bir Türk sanatkârına olan borcu, ödemekten kaçınarak, alacağın varsa mahkemeye git diyemez...”
El attığı kamu yapıtlarından bazıları:
Defter-i Hakani Binası, Sultanahmet, İstanbul. Bugün, Tapu ve Kadastro Müdürlüğü yapısı olarak kullanılmaktadır.
Büyük Postane Binası, Sirkeci, İstanbul. Mimar Vedat'ın en önemli yapısı olarak bilinir.
Dolmabahçe Sarayı Ekleri, İstanbul. Sultan Mehmet Reşat'ın baş mimarı iken yaptığı eklerdir.
Haydarpaşa Vapur İskelesi, Haydarpaşa, İstanbul. İlk tasarım ve uygulama Vedat Bey'e aittir.
Moda Vapur İskelesi, Moda, İstanbul.
Deniz Yolları Acentası, Karaköy, İstanbul. Karaköy'ün imar planı düzenlenmesinde yıktırılmıştır.
Halk Fırkası Mahfeli Binası, Ankara CHP Merkezi olarak başlanan yapı 1924'de TBMM yapısına M. Vedat tarafından uyarlanmıştır.
Kastamonu Hükümet Konağı, Kastamonu. Projesi Vedat Bey tarafından hazırlanmış, yalnız uygulama kendi denetiminin dışında yapılmıştır.
Macar Konsolosluğu, Nişantaşı, İstanbul.
Silâh Müzesi, İstanbul. Proje Vedat Beyin yapıtıdır, uygulanmamıştır.
Projesinde yer alan konutlar
Güneş Apartmanı, Maçka, İstanbul.
Cemil Topuzlu Köşkü.
Enver Paşa Köşkü, Kuruçeşme
Leylâ Hanım Villası, Bostancı
azi Köşkü, Çankaya, Ankara
Vedat tasarlamış ve uygulamıştır.
Halit Ziya Uşaklıgil Villası
Ticari yapılarda izi var
Mesadet Hanı, Sirkeci
Liman Hanı, Sirkeci
Sabit Bey İşhanı, Karaköy
Milli" Emlâk Dükkanları
Kâzım Emin Tütün Deposu, Bursa.
Halit Bey Yalısı
Nemlizade Tütün Deposu
Çiftlik Binası, Topkapı
Anıtlara dokunuşu:
İzmit Saat Kulesi, İzmit. Proje Vedat Bey tarafından, uygulama başkaları tarafından bazı değişikliklerle yapılmıştır.
Tayyare Şehitleri Anıtı, Fatih, İstanbul.
