Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti 84 yıl önce bugün kuruldu

TIMETURK | FAHRETTİN DEDE

Dünyanın ilk İslam Cumhuriyeti tarihte bugün kuruldu. Türklerin Ata yurdu Doğu Türkistan topraklarındaki Müslümanlar, modern dünyaya varlıklarını kurdukları devletle kabul ettirdiler. Bundan tam 84 yıl önce kurulan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti, Emevilik, Abbasilik ve Osmanlı gibi imparatoryal hilafet yönetimlerinin ardından kurulan ilk İslam Cumhuriyeti oldu. Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşüne kadar hutbelerin Osmanlı padişahlarının adına okunduğu bölgede, Türk Müslümanlar Osmanlı hilafetine dinî olarak bağlı idiler. Osmanlı hilafetinin çöküşünün ardından ise siyasi boşluğun da hissedildiği bölgede Türkiye'de laik bir yönetim kurulurken, başta Mısır ve Pakistan olmak üzere Afrika ve Asya'daki Müslüman halkların yaşadığı ülkelerde ise sömürgeye dayalı İngiliz yönetimleri kuruldu.

DOĞU TÜRKİSTANLILARIN DESTANSI DİRENİŞİ

Bölgede var olan Çin işgaline karşı ayaklanan Müslümanlar, 12 Kasım'da Kaşgar merkezli olarak kurdukları Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti ile kendi devletlerini kurdular.

Müslüman Hui askerî hiziplerin bir kolu olan Ma Zhongying'ın ordusu Urumçi'ye kadar genişlemeye başladı. Buna karşın Müslüman Doğu Türkistan halkı önce 1931'de Kumul'da sonra da 1932'de Turfan'da isyan başlattılar. Kumul'lu Hoca Niyaz önderliğindeki direniş gücü Eyalet ordusunun hücumuna uğrayarak batıya çekilmek zorunda kalmıştır.

Ma Chungying ordusunun saldırıya uğramamış Tarım havzasının güneyindeki Hotan'da da 1933'te Muhammed Amin Buğra işgalci Çinlere karşı başkaldırdı. İsyancılar Hanlı memurları kovarak Hotan'ı aldıktan sonra Yarkand ve Kaşgar'a ilerleyerek Kumlu ve Turfan'dan sağınmış güçleriyle birlikte 12 Kasım 1932'de Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti'nin kuruluşunu ilan ettiler.

MECLİS DUALARLA AÇILDI, VEKİLLER KUR'AN'A YEMİN ETTİ

Doç. Dr. Alimcan Buğda'nın “Tarihi Vesikalarda 1933 Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti ve Anayasası” isimli kitabı, Doğu Türkistanlıların nasıl devletleştiğini anlatıyor. Türkiye'de laiklik uygulamalarının had safhada uygulandığı bir dönemde dualarla açılan Kaşgar Meclisi'nde Kur'an-ı Kerim'ler okunarak dualar edildi. 23 Recep Cumartesi (14 Kasım 1933) Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'nin milletvekilleri Kur'an-ı Kerim'i öperek yemin ettiler. Meclis'in açılmasından sonraki Pazar günü ise asker, komutanlar, mülkî erkan ve Yarbağ Taşı'ndaki köprü önünde toplandı ve 41 adet top atışı yapıldı. Devlet'in resmî bayrağı olarak ise asırlardan beri bölgede kullanılmakta olan Gök bayrak kabul edildi. Yemin töreninin üzerinden çalışmalarına acil olarak başlayan Meclis, daha önce Çinliler tarafından yayımlanan gazetelerin yayınına son vererek, İslamî ve millî kültürün korunması için ‘Şerkî Türkistan Hayatı' (Doğu Türkistan Hayatı) adıyla gazete yayınlarına başladılar. Bununla beraber bağımsızlıklarının nişanesi olarak Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti, ‘pul' adı verilen para bastırarak bölgede Çin paralarının kullanımı yasaklandı. Ülke, vatandaşlarına pasaport dağıtımından nüfus cüzdanına kadar her türlü hizmeti verdi. Doğu Türkistan'da kurulan bu İslam Devleti'nin adalet işlerini ise Şeyhü'l İslamlık makamındaki isim bakıyordu. Ülkede kısa sürede şer'î esaslara dayalı Mahkemeler kuruldu. Ülkenin milli marşı ise 1933 yılında Muhammet Ali Tevpik (Tohtu Hacı) tarafından yazılmış, aynı yıl Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyetinin kuruluşunda devlet töreni ile okunarak Doğu Türkistanlılarca ulusal marş olarak kabul edildi.

ON YILLARDIR SÜREN İŞGAL

Turfan'ı işgal eden Ma Chungying ordusunun tehdidine karşı Urumçi'deki ‘Sincan Eyalet hükûmeti' Sovyetler Birliği'nden yardım ve müdahalesini istedi ve bunun ardından 1934'de Kızıl Ordu'ya bağlı iki tugay Urumçi'ye girdi. Kızıl Ordusu'ndan kaçan Ma Chnagying ordusu Hotan'a saldırmış ve Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti ordusunu katlettiler. Bunun sonucunda 6 Şubat 1934'de cumhuriyeti yıkıldı.

LAİK TÜRKİYE, TÜRKİSTAN İSLAM CUMHURİYETİ'Nİ TANIMADI

Türkiye'de bu dönemde hakim olan zihniyet ise atayurdunda kurulan İslam Cumhuiryeti'ni tanımadı. Hicri 1352 yılında Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti devleti tarafından “Türkiye Devleti'ne” başlığıyla yazılan mektuba Türkiye cevap vermeyip, işgalci Çin ile Türkistanlıların iyi geçinmelerini tavsiye etti.

İslam Cumhuriyeti'nin acil eylem planı

Bağımsızlığını ilan eden Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'nin kurulmasının ardından hükümetin vazifeleri belirlendi. Hükümetin vazifeleri belirlenirken insanların can, mal, namus, din ve vicdan özgürlüğünü garantiye alan ifadeler yazıldı. Emanetin ehil kişilere verilmesi istenen hükümet vazifelerinde bugün ‘sıfır sorun politikası' olarak bilinen stratejiye de gönderme var. İşte Meclis'in kurulmasının ardından hazırlanan metin:

“Hükümetin vazifeleri: Bu hükümetin özellikle birinci vazifesi aylardan beri şehir, köy ve memleket işlerinde devam etmekte olan hükümetsizlik ve tertipsizliği yok etmek, halkın genel asayişini temin etmek. Askeri ve mülki vazifeleri emin kişilere teslim edersek devletin istihkâmı ve halkın istiklaline yakışır bir şekilde meşru hukuklarını himaye etmek ve muhafazasını kendi zimmetine almak. Komşu devletler ile tam dostluk ve münasebeti mükemmel hale getirerek tüm hudut devletlerin resmi memurları aracılığıyla tüm halkın himayesi ve meşru menfaatlerini muhafaza ettirmektir.

İnşallah Teala, şimdi memlekette hukuklu ve intizamlı bir hükümet-i milliye kararı alınarak saadet-i umumiye devri başlandı, diye umutlar var…”

İŞTE BAKANLAR KURULU:

Cumhuriyet Basbakani Sabit Damollam

Başvekil: Hacı Sabit Abdulbaki

Dâhiliye: Saidzade Yunusbek

Hariciye Vekili: Kasımcan Hacı

Maarif Vekili: Abdülkerimhan Mahdum

Sır Asker (Savunma): Orazbek

Evkaf Vekili: Zarif Kârî Hacı

Ziraat ve Ticaret Vekili: EbulHasan Hacı

Maliye Nazırı: Ali Ahundbay

Hey'eti Vükelâ'ya genel müfettiş: Hacı Muhammed Niyaz Alem Ahund

Sıhhiye Vekili: Abdullah Hanî

İŞTE DOĞU TÜRKİSTANLILARIN İLK ÜÇ MADDESİ:

  Madde: Doğu Türkistan devleti, Cumhuriyet usulüyle kurulmuş olup, halkın refahı ve devletin asayiş içinde olması için halkı her türlü zahmet ve nizadan korumak, milletin dini, millî, medenî iktisadî işlerinin yoluna konulmasını temin etmek ve bunun gibi milletin taleplerini gerçekleştirmek için Nankin hükümeti ve uluslararası birleşme cemiyetler ve akvama müracaat ederek istiklali elde etmek için elinden gelen her türlü çareleri görür.

  Madde: Devlet idaresinin merkezinde (Emiru'l- Mü'minin) Reis Cumhur Hazretleri bulunarak, hükümeti İslam şeriatinin ahkâmına uygun idare eder.

İŞTE ÜLKENİN RESMİ ADI:

شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمۇھۇرىيىتى

İslam alfabesi ve Türk dilinin kullanıldığı ülkede Çinlilerin işgaliyle birlikte İslam alfabesinin kullanılması yasaklandı.

(1933 DT devletin elan edilmesi) Resimaltı: 1933 yılında ilan edilen Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'nin ilan töreni… Yarbağ Taşı'ndaki köprü önünde toplanan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti vatandaşları 41 pare top atışı yaptılar.

(1933 DT Hukumiti bakanlari) İŞTE İSLAM CUMHURİYETİ'NİN BAKANLARI

Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'nin 6 bakanı Doğu Türkistan'ı simgeleyen amblemin önünde…