Bugünlerde en çok konuşalan depremler olurken, geçmişte de depremler kadar yıkıcı olan salgın hastalıklardan da çok sayıda kişinin hayatını kaybettiğini yazıyor tarih kitapları. Bunların başında da Avrupa nüfusunun yarısını yok eden ‘Kara Veba' geliyor.
Orta Çağ dünyası, bugün hâlâ geçerli olan güçlü güçler tarafından şekillendirildi: iklim değişikliği, salgın hastalıklar, kitlesel göç ve teknolojik devrimler. İngiliz Tarihçi Dan Jones, ‘Powers and Thrones: A New History of the Middle Ages' adlı kitabında tüm bu koşulların birbiriyle nasıl bağlantılı olduğunu ve etkileşimlerinin ne gibi değişikliklere yol açtığını anlatıyor.
Rus haber sitesi Lenta.ru, "KoLibri" yayınevinin izniyle kitabın bir bölümünü yayınladı. İşte kitapta Avrupa kıtasını etkileyen ‘Kara Veba' ve diğer felaketlerle ilgili günümüze ışık tutacak, dikkat çekici bilgiler:
1314 yazının sonlarında şiddetli yağmurlar Kuzeybatı Avrupa'yı vurdu. Bütün sonbahar neredeyse hiç durmadan yağmur yağdı. Nehirler kıyılarından taştı, tarlaları su bastı, yollar ve patikalar sular altında kaldı. Kış sona erdiğinde, tahılın su basmış tarlalara ekilmesi gerekiyordu ve hasadın kötü olacağı hemen belli oldu.
Mayıs 1315'te tekrar yağmur yağmaya başladı ve bu sefer yaz boyunca devam etti.
Kurşun gökyüzü sonsuz su akıntıları püskürttü, ısınmadı ve yıl boyunca sıcaklık daha da keskin bir şekilde düştü.
Hasatın gerçekten başarısız olduğu ortaya çıktı ve sonraki kış aşırı derecede soğuktu.
Paskalya 1316'da insanlar açlıktan ölmeye başladı. Bir İngiliz vakanüvis, tahıl fiyatlarının çılgınca ve öngörülemez bir şekilde dalgalandığı, bazen normal seviyelerinin yüzde 400'üne ulaştığı bir dönemde sıradan insanların korkunç yaşam koşullarını kaydetti. "Büyük bir kıtlık başladı" diye yazdı. "Zamanımızda böyle bir ihtiyaç görülmemiş ve yüz yıldır duyulmamıştır."
Ama bu sadece başlangıçtı. 1316'da aynı şey tekrar oldu: ilkbahardan sonbahara kadar kronik yağmurlar, soğuk yazlar ve soğuk kışlar. 1317'de, ekim için zar zor yeterli tahıl olmasına rağmen, durum biraz düzeldi. 1318'de nihayet az çok iyi bir hasat almayı başardılar. Ancak felaketler henüz bitmedi. Rutubete, soğuğa ve açlığa dayanmayı başaran çiftlik hayvanları çok zayıfladılar ve hızla Batı'ya yayılan ölümcül, oldukça bulaşıcı bir hastalığın kurbanı oldular. Bu hastalık şu anda sığır vebası dediğimiz virüstü. Bu virüs ineklerde ve öküzlerde korkunç ateşlere, ishale ve burun ile ağızda paslandırıcı iltihaplanmaya neden oldu. Çoğu zaman bu virüse yakalanan hayvanlar iki ile üç hafta içinde öldü.
Virüs Moğolistan'da ortaya çıktı, oradan da Batı'ya yayıldı. Ve kısa süre sonra Orta Avrupa, Almanya, Fransa, Danimarka, Hollanda, İngiltere, İskoçya ve İrlanda'daki hayvan sürülerini yok etmeye başladı. Ortalama olarak, adı geçen her bir bölgedeki çiftlik hayvanlarının yaklaşık yüzde 60'ını yok etti. Veba 1319'da zirve yaptı. Ve 1320-1321'de yine şiddetli yağmurlar ve seller oldu ve tahıl mahsülü yok oldu.
Batı'daki insanların hayatlarının bağlı olduğu her türlü tarım, altı yıl içinde tamamen yok edildi. Bu da 20. yüzyılın en kötü kıtlıklarıyla karşılaştırılabilecek bir insani krize neden oldu.
Yalnızca 1316 yazında, Flaman Ypres'te yaşayanların yüzde onu öldü. Tek durum bu değildi.
Bir tarihçi, kıtlık ve hayvan kaybına ek olarak, aşırı enflasyondan, İskoçya ile savaştan ve II. Edward'ın vasat hükümdarlığından muzdarip İngiltere'nin korkunç durumunu anlattı: “Yenilebilir et çok azdı, insanlar at eti ve şişman köpekleri yemeye ve hırsızlık yapmaya başladı. Birçok yerde kadın ve erkeklerin gizlice kendi çocuklarını yedikleri söylendi.
XIV yüzyılın başlarında, sıcaklık oldukça hızlı bir şekilde yeniden düşmeye başladı. Keskin soğuma, dünya çapındaki yoğun volkanik aktivite tarafından tetiklendi: sismik patlamalar, stratosfere büyük miktarda kükürt dioksit ve güneş ışığını yansıtan asılı parçacıklar saldı.
İklimin istikrarlı bir şekilde soğuması, Baltık Denizi'nden Thames'e ve hatta Konstantinopolis'teki (İstanbul) Haliç'e kadar olan su yollarının kışın donmaya başlamasına neden oldu. Bu fenomen nedeniyle 1300-1850 arasındaki dönem Küçük Buz Devri olarak adlandırılır.
Elbette, 1315-1321 Büyük Kıtlığının tek nedeni Küçük Buz Devri'nin gelişi değildi. İnsan felaketleri neredeyse her zaman toplum ve çevre arasındaki ince etkileşimin sonucudur ve 14. yüzyılın başında Batı'da bir felaket için bir dizi ön koşul aynı anda gelişti.
Avrupa'da 11. yüzyılda başlayan nüfus artışı, artan ekonomik aktiviteye, yeni teknolojilerin gelişmesine ve ticarete katkıda bulundu. Aynı zamanda bu süreçler toplumu son derece istikrarsız bir konuma getirmiştir.
Tarım ve gıda üretimindeki teknolojik gelişmeler (ağır pulluklar, su ve yel değirmenleri, çok tarlalı ürün rotasyonu sistemleri) çiftçilerin toprağın potansiyelini en üst düzeye çıkarmasına olanak tanırken, ormansızlaşma ve bataklıkların kurutulması çok geniş yeni ekilebilir arazi yolları açtı.
Bununla birlikte, gelişmenin sınırları vardı ve yaklaşık 14. yüzyılın başlarında Batı toplumu bu sınırlara ulaştı. Basitçe söylemek gerekirse, mevcut teknoloji geliştirme düzeyi için çok fazla insan vardı. İngiltere'nin nüfusu Norman Fethi sırasında 1,5 milyondan Büyük Kıtlık arifesinde yaklaşık 6 milyona çıktı.
Diğer yerlerde, özellikle 12. yüzyılın ortalarından bu yana dört kat veya daha fazla büyüyen ve onbinlerce insanın kaçınılmaz bir kalabalık içinde yan yana yaşadığı Avrupa ve Yakın Doğu şehirlerinde durum ve sağlıksız koşullar hemen hemen aynıydı. Bu arada, kırsal kesimde ekilebilir arazi küçülüyordu ve insanlar giderek daha uzak arazilere yöneliyordu.
Sonuç, Batılı ülkeleri gıda tedarikindeki herhangi bir kesintiye karşı son derece hassas hale getiren, kademeli ve nihayetinde kronik bir aşırı nüfus oldu. Aynı zamanda 11-13. yüzyıllardaki Moğol fetihlerinden sonra başlayan dünya ticaretinin ve uzun mesafeli seyahatlerin aktif büyümesi sayesinde hastalıklar sessizce ipek, baharatlar ve köleler gibi aynı kolaylıkla dünyaya yayılma fırsatı buldu.
Sığır vebasının panzootiki, birden fazla mobil taşıyıcı arasında bulaşan bulaşıcı bir hastalığın neler yapabileceğini göstermiştir. Anlaşıldığı üzere, XIV yüzyılın insanları hastalığa karşı inekleri kadar savunmasızdı.
1340'larda Asya, Avrupa, Kuzey Afrika ve Sahra altı Afrika'nın bazı kısımlarını saran veba salgını olarak adlandırılan Kara Veba, Moğollar arasında sığır vebası panzootik ile aynı yerde başladı.
Daha önce bahsedildiği gibi, vebaya neden olan madde, fareler ve dağ sıçanları gibi bozkır kemirgenlerinden pire ısırıkları yoluyla insanlara bulaşan veba basilinin (Yersinia pestis, Y. Pestis) bakterileriydi. Sekiz yüz yıl önce, 6. yüzyılda Bizans, milyonlarca insanı öldüren Jüstinyen vebası tarafından harap edildi. 14. yüzyılda ortaya çıkan hastalığın daha da kötü olduğu ortaya çıktı: Görünüşe göre fareler, kediler, köpekler, kuşlar ve insanlar arasında olağanüstü kolaylıkla bulaşabilen yeni, hiper bulaşıcı bir mutasyondu.
Hastalık insan vücuduna girdikten sonra 6. yüzyıldakiyle aynı korkunç semptomlara neden oldu: ateş, kasıklarda, koltuk altlarında ve boyunda bubo tümörler, iç kanama, kontrol edilemeyen kusma ve birkaç gün sonra ölüm. Ek olarak, o zamanlar insandan insana solunum yoluyla bulaşabilen bir pnömonik veba türü gelişti.
Bu hibrit hıyarcıklı-pnömonik veba muhtemelen 1330'ların başlarında Orta Asya Moğolları arasında ortaya çıktı ve dolaşmaya başladı. On yıl boyunca Maverannahr, Çin ve İran üzerinden tüm Doğu'yu geçti, ancak görünüşe göre Hindistan'a pek dokunmadı. 1340'ların ortalarında, Altın Orda Moğolları arasında serbestçe dağıtıldı ve geleneksel kaynaklara göre, 1347'de Karadeniz'deki Ceneviz limanı Kaffa'nın kuşatması sırasında onu Batılılara aktaranlar onlardı.
Piacenza'dan bir İtalyan avukat olan Gabriel de Mussi, kuşatma hakkında yazdığı bir raporda, hastalığın Moğol ordusunun üzerine düştüğünü, "cennetten yağan oklar gibi ... ve doktorların tüm tavsiyeleri ve ilgileri boşunaydı: çünkü Hastalığın ilk belirtileri ortaya çıkar çıkmaz Tatarlar kısa sürede öldü. Hastalık, koltuk altlarında veya kasıklarda, sıvıların pıhtılaşmasından ve çürümüş ateşten kaynaklanan tümörlerle kendini gösteriyordu.
De Mussy'nin renkli açıklamasına göre, “Tatarlar, dayanılmaz koku salan cesetlerin mancınıklara konulmasını ve duvarların üzerinden atılmasını emretti. Şehirde ceset dağları büyümüştü. Hıristiyanların, ellerinden geldiğince fazlasını denize atmaya çalışsalar da, onlardan kaçmak için saklanacak ve kaçacak hiçbir yerleri yoktu. Kısa süre sonra çürüyen cesetler havayı bozdu ve suyu zehirledi ... kimse bilmedi ve buna bir çare bulamadı.
Bu hikayede ne kadar gerçek olduğunu söylemek zor. 1340'ların vebası şüphesiz son derece bulaşıcıydı, ancak pis kokunun kendisi hastalığın bulaşmasına katkıda bulunmuyor. Her ne olursa olsun, Kaffa kuşatmasından kısa bir süre sonra, Cenova ve Venedik'te Karadeniz'den pekala yelken açmış olabilecek ticaret ve askeri gemilerde getirilen veba vakaları görülmeye başlandı.
De Mussy, "Denizciler ... yanlarında kötü ruhlar getirmiş gibiydiler," diye hatırladı. "Her şehir, her yerleşim yeri, her yer bulaşıcı bir veba tarafından vuruldu. Sakinleri, erkekleri ve kadınları birdenbire ölmeye başladı."
Kalabalık, dar sokaklı, kalabalık ailelerin tek çatı altında yaşadığı, fare ve diğer pire taşıyan hayvanların bol olduğu şehirlerde, hastalığın yayılmasını durdurmak mümkün olmadı.
De Mussy, "Enfeksiyona yakalanan bir kişi, tüm akrabalarına bulaştırdı" diye yazdı. O kadar çok ölü vardı ki mezar için yeterli yer yoktu, ortak çukurlara gömülmeleri gerekiyordu. Rahipler ve doktorların tüm evleri dolaşıp tüm hastalara bakmaya zar zor zamanları vardı. Ne yazık ki hastayı terk ederek sık sık enfeksiyonu yanlarına aldılar ve kısa süre sonra ölülerin ardından mezara gittiler.
Ölüm, hayal edilemeyecek bir hızla yayıldı, etraftaki tanıdık dünyadan çevrilmedik bir taş bırakmadı ve hayatta kalanları, ölmekte olanlarla aynı korku ve şaşkınlığa sürükledi.
Gerçek bir kıyametti. İrlanda'da bir vakanüvis, gelecekte bir mucize eseri işine devam edebilecek insanlar olması ihtimaline karşı, vakayinamesinin sonuna boş sayfalar bıraktı.
De Mussy üzüntüyle, "Geçmiş bizi yuttu, şimdiki zaman içimizi kemiriyor, gelecek daha da büyük tehlikelerle tehdit ediyor," diye yazdı. Haklıydı. Ölümcül bir salgın sırasında yaşayan herkes, hastalığın yayılmasının normal hayatı alt üst ettiği orta çağ İtalya'sında hüküm süren endişe ve kafa karışıklığı atmosferini genel hatlarıyla tanıyabilecektir.
‘Kara Ölüm'ün kendine ait bir iradesi ve aklı varmış gibi görünüyordu. Bir ulustan diğerine, şehirden şehre ve ülkeden ülkeye taşınarak her yere yayıldı. 1347'de Karadeniz üzerinden Konstantinopolis (İstanbul) ve İtalya'ya koştu ve oradan da Akdeniz'e yayıldı.
Tüccar-gezginciler onu Kutsal Topraklara, Kıbrıs'a ve Yunan adalarına getirdi. Karadan seyahat edenler onu Alpler üzerinden, Bohemya'ya ulaştığı Kutsal Roma İmparatorluğu'na taşıdı. 1348 baharında, veba Fransa'da kasıp kavurdu, aynı yaz İngiltere'de ortaya çıktı, 1349'da kuzeye İskoçya'ya ve denizden doğuya, doğuda İskandinavya'ya ve batıda İrlanda'ya gitti.
Ortaçağ yazarları salgın için düzinelerce farklı açıklama buldular: Tanrı'nın gazabı, ahlaksızlıkların egemenliği, Deccal'in gelişi, Hohenstaufen'li II. kötü dumanlar, yağmurlar, bir Yahudi komplosu, cinsel zevklere ve banyolara aşırı bağımlılık ve ayrıca tıp doktorlarının yetkili görüşüne göre "rüzgar ülserlerine" neden olan olgunlaşmamış sebzeler.
Çaresiz insanlar, karantina ve müshillerden kanlı kendi kendini kırbaçlamaya ve vebaya karşı özel dualara kadar akla gelebilecek ve düşünülemez tüm önleyici tedbirleri denediler. Bununla birlikte, üzücü gerçek şu ki, vebanın yayılması, her şeyden çok, Ortaçağ toplulukları arasındaki derin bağlılığı ve onların enfeksiyona karşı korkunç savunmasızlığını, insan hareketliliği, aşırı kalabalık ve düşük hijyen standartlarının olduğu bir ortamda gelişiyor olmasıydı.
Veba basilinin tek bir biyolojik zorunluluğu vardı: yeni konakçılarda çoğalmak. Ve mikrobiyoloji ve aşılamanın yokluğunda, insanların bununla başa çıkmak için etkili bir tıbbi yolu yoktu: sadece sıkı karantinayı gözlemleyebilir ve hastalığın kendi kendine kaybolmasını sabırla bekleyebilirlerdi. ‘Kara Ölüm' bir kez serbest kaldığında, hiçbir şey onu durduramazdı.
‘Kara Veba'nın ilk dalgası 1347'den 1351'e kadar sürdü. Bu süre zarfında, en çok etkilenen ülkelerde nüfusun yüzde 60'a varan kısmı öldü.
Bu şaşırtıcı bir ölüm oranıydı ve şok vakanüvisler anlaşılır bir şekilde rakamları abarttılar, bazıları pandeminin sonunda on kişiden yalnızca birinin hayatta kaldığını öne sürdü.
‘Kara Ölüm' sadece fakirleri öldürmedi. Tabii ki, zenginlerin salgınla dolu şehirleri terk etmek ve nispeten güvenli kırsal kesimde karantinaya almak için daha fazla fırsatı vardı. Büyük İtalyan yazar Giovanni Boccaccio , benzer bir sonucu, olay örgüsüne göre, hastalıktan kaçmak için Floransa'dan bir kır villasına kaçan on zengin erkek ve kızı birbirine anlatan yüz kısa öyküden oluşan Decameron'da ölümsüzleştirdi.
Bununla birlikte, tek başına zenginlik, hastalığa karşı bağışıklığı garanti etmiyor veya hayatta kalanları psikolojik travmadan kurtarmıyordu. 1348'de, Kral III . Bu trajedi, babasına ölümün "genci yaşlıyı alıp götürdüğünü, kimseyi esirgemediğini, zenginle fakiri aynı düzeye indirdiğini" düşündürdü.
Joanna Alfonso XI'in başarısız kayınpederi ve Aragon Kralı'nın karısı Kraliçe Eleanor vebadan öldü. Bizans İmparatoru VI. John Kantakouzenos en küçük oğlunu kaybetti.
Giovanni Boccaccio'nun çağdaşı olan Petrarch, aşkı ve ilham perisi Laura da dahil olmak üzere birçok sevdiği kişinin yasını tuttu. Petrarch'ın salgın sırasında İtalya'da yazdığı mektuplarda, hayatta kalanların muhtemelen o yıllarda pek çok kişinin yaşadığı suçluluk duygusunu açıkça hissedebiliyorsunuz. Bir mektubunda, kendi sözleriyle "bizi yalnız ve muhtaç bırakan, tüm Hint, Hazar ve Karpat Denizi'nin geri dönemeyeceği hazineleri bizden çalan" 1348 yılını lanetledi.
Petrarch, başka bir arkadaşını kaybettikten sonra yazdığı başka bir mektupta, sanki unutulmuş gibi şöyle yazdı: “Hayatımız bir rüya ve yaptığımız her şey bir rüya. Sadece ölüm uykuyu böler ve bizi rüyalardan uyandırır. Keşke daha erken uyanabilseydim." Ancak Petrarch, çeyrek asır daha "uyanmayı" başaramadı ve Kara Veba'nın dönüşünü görecek kadar uzun yaşadı.
Avrupa'da 1361 ve 1369'da, ardından 1370'ler ve 1390'larda büyük ölçekli veba salgınları meydana geldi. İkincisi, erkek çocuklar ve genç erkekler üzerinde özellikle sert bir etkiye sahipti. Bu ikincil dalgalar birincisi kadar güçlü değildi, ancak benzer şekilde yaygın ölüm ve sefalete neden oldular ve Orta Çağ'ın sonuna ve sonrasına kadar son derece düşük kalan nüfusun toparlanmasını engellediler.
Tamamen epidemiyolojik bir bakış açısından bile, Kara Veba zamanla sınırlı tek seferlik bir bölüm olarak kabul edilemez.
Kara Veba, Avrupa nüfusunun yaklaşık yarısını öldüren uzun, uzun süreli bir salgındı.
Onlarca yıldır popüler hayal gücünü kararttı ve demografide, siyasi ve sosyal yapılarda, tutumlarda ve fikirlerde radikal bir değişikliğe yol açtı.
Veba, bazı açılardan benzersiz bir fenomen, afetler arasında bir "kara kuğu" olmasına rağmen, 14. yüzyıl Batı toplumunun birçok zayıflığını açığa çıkardı ve hayatta kalanlarda doğrudan veya dolaylı olarak mucizevi bir şekilde yönettikleri dünyayı değiştirme arzusu uyandırdı.
Kara Veba sadece azrailin tırpanı değil, aynı zamanda mecazi anlamda yeni bir süpürge oldu. 14. yüzyıl boyunca kararlı bir şekilde yürüdü, eski düzeni süpürdü ve ondan sonra yaşam artık eskisi gibi aynı kalmadı.
