Erken evrelerde alışveriş bağımlılığı olan olgular alışveriş yaptıklarında pozitif duygular hissederler. Zamanla alışveriş olumsuz duygulardan uzaklaşmak için bir çözüm aracı haline gelir. Tablo ilerledikçe alışveriş eylemi sonrası yaşanan suçluluk ve pişmanlık artar.
ALIŞVERİŞİN TARİHÇESİ
Alışveriş gundelik hayatın bir parcasıdır. Satın alma davranışı kişinin barınma, beslenme, eğitim, sağlık ve eğlenme ihtiyaclarını karşılamanın otesine geçip kişinin hayatını kısıtlamaya, kişinin maddi manevi etkilenmesine sebep olmaya başladığında sorunlu hale gelmiş olabilir. Psikiyatri tarihinde ilk olarak Emil Kraepelin ve Eugene Bleuler 20. Yuzyılın başlarında durtu kontrol sorunları arasında kontrol edilemeyen alışveriş yapma durtusunu “onyomani” terimiyle tanımlamışlardır.
Bleuler onyomaniyi, piromani ve kleptomaniye benzeterek tepkisel durtu veya durtusel delilik şeklinde tanımlamıştır. Kraepelin, onyomaniyi satın alma manisi olarak tarif etmiş ve bu durumun bir tur patolojik durtu olduğunu yazmıştır.
Dunya Savaşları'nın etkileri gecip, oncelikle batı toplumlarında refah ve tuketimin artmasıyla birlikte alışveriş sorunları da daha fazla gorunur olmaya başlamıştır. 21. Yuzyılın globalleşmiş dunyasında ise aşırı alışveriş yapmak tum toplumların sorunu haline gelmiştir.
ALIŞVERİŞ BAĞIMLILIĞI NEDİR?
Alışveriş eyleminin durdurulamıyor olmasının sonucunda, aile içi catışmalar, eşle ilişki sorunlar, iş performansında duşme, borclanma ve buna bağlı yasal sorunlarla karşılaşma, maddi sorunları aşabilmek icin suc işleme gibi olaylarla karşılaşılabilir. Hayat kalitesinin düşmesi ve ikincil psikiyatrik sorunlar da ortaya cıkabilir.
1980'lerin sonlarına doğru yeniden dikkati ceken sorunlu alışveriş davranışının psikiyatrik tanı sistemlerinde henuz ayrı bir yeri yoktur. Sorunlu alışveriş davranışı farklı araştırmacılar tarafından farklı kriterlerle ve farklı isimlerle tanımlanmaktadır. Literaturde “kompulsif satın alma”nın (compulsive buying disorder) yanı sıra, konuya ilişkin farklı isimlendirmeler de gorulmektedir.
Cevrimici alışveriş, hem doyum sağlama, emosyonel guclenme ve kimlik kazanılması gibi beklentileri karşılar, hem de urunleri karşılaştırma, yorumları okuma, urunu sepette bekletip heyecanı yukseltme ve sonra alışverişi iptal etme fırsatı sağlar. Kredi kartı kullanımı, urunlerin ebatını gorememe, urunlerin kargo ile taşınması, cevrenin gözlemi ve yargılaması olmadan yalnız ve anonim hareket edebilme gibi alışverişin olumsuz sonuçlarını gormenin engellenmesi, cevrimici alışverişi ve bu davranışa bağımlı olmayı kolaylaştırmaktadır.
ALIŞVERİŞ BAĞIMLILIĞI BELİRTİLERİ
-Sıklıkla dayanılmaz, zorlayıcı veya anlamsız gelen alışveriş eylemi veya durtulerinin olması,
- Sıklıkla butcesini zorlayacak şekilde alışveriş yapmak, gereksinmelerinin dışında bir şeyler satın almak veya niyetlenilenden daha uzun sure alışveriş yapmak,
- Satın alma meşguliyeti, durtusu veya davranışının huzursuzluğa yol acması, zaman alıcı olması, belirgin olcude toplumsal veya mesleksel işlevselliği etkilemesi veya borclanma, iflas etme gibi ekonomik sorunlara neden olması,
- Aşırı alışveriş veya satın alma davranışının mani veya hipomani donemlerinde ortaya cıkmamış olması.
- Black, durtu kontrol bozukluklarına benzer bir klinikle AB'nin dort aşamasını tarif etmiştir (2):
a) Beklenti: Kişi belli bir urune sahip olmak veya alışveriş eylemi ile ilgili duşunceler, arzular geliştirir ya da zihni bununla meşguldur.
b) Hazırlık: Kişi alışveriş yapmaya ve para harcamaya hazırlanır. Alışveriş icin ne zaman, nereye gidileceği, hangi kredi kartının kullanılacağına kadar planlanır. İndirimdeki ve yeni moda urunler, yeni mağazalar hakkında dikkate değer bir araştırma soz konusudur.
c) Alışveriş: Bu aşamada kişinin oldukca heyecanlı bulduğu alışveriş eylemi gercekleşir.
d) Para harcama: Alışveriş, paranın harcanması ve satın alma ile tamamlanır. Bunu sıklıkla, kişinin kendine ihanet ettiği hissi veya kendiyle ilgili hayal kırıklığı takip eder.
Alışveriş Bağımlılığı Klinik Özellikleri
“Alışveriş bağımlılığı” ile internet bağımlılığı, egzersiz bağımlılığı, patolojik kumar gibi davranışsal bağımlılıklar icerisine yerleşen bir tablo tarif edilmektedir. Davranışsal bağımlılıkta, alkol ya da esrar gibi bir madde olmadan, kişi belli bir davranışı yaparak rahatlama ve huzur hisseder, başka bir deyişle “odul alır.”
Davranışın odullendirici ozelliği zaman icerisinde bu davranışa bağımlılık geliştirilmesine zemin hazırlar. Madde bağımlılığında olduğu gibi, bağımlı olunan davranışı gercekleştirmek arzulanır. Zamanla, ilgili davranışı gercekleştirmeye tolerans gelişir. Alışveriş sorunu olan bir kişi, başlarda bir alışveriş merkezinden 1-2 parca eşya satın aldığında kendini mutlu hissederken, zamanla, ancak daha fazla urun alınca aynı rahatlığı hissedebilir hale gelir. Bazen de artan sayıyla değil, urunun ancak daha pahalı bir yerden alınmasıyla tatmin yaşanmaya başlanabilir.
Bu surecte, kişinin kredi kartı limitleri ve kredi kartı sayısı artmaya başlar. Maddi ya da mesleki sorunlar nedeniyle alışverişe gitmesi ya da cevrimici alışveriş sitelerine bakması engellenen bir kişi, gun içerisinde sık sık alışverişi hayal ederek, geri cekilme benzeri bir huzursuzluk ya da mutsuzluk hissedebilir.
Alışveriş bağımlısı kendisine harcama sınırı koysa da, mutlaka vazgecilmez gelen bir şey gorup satın almak ister ve genellikle planladığından daha fazla alışveriş yapar. Alışveriş bağımlısı, dergileri, katalogları, internet sitelerini saatlerce inceleyebilir. Kişinin hayatındaki onem sırası değişir. Alışveriş dışındaki faaliyetler geri planda kalır. Bir yandan da alışveriş sorununu gizlemeye cabalar.
Eşyaların durduğu dolaplarda yenilerine yer acabilmek icin surekli bir düzenleme yapar. Maddi sorunlara cozum bulmak icin fazla mesai yapmak zorunda kalabilir, ya da borçlanmaya gidebilir. Alışveriş bağımlısı, sosyal etkinliklere ya da rutin sağlık kontrollerine katılmak yerine, çevrimiçi alışveriş sitelerinde gezinmeyi ya da reklamını gorduğu urunleri satın almak icin alışverişe cıkmayı tercih eder.
Manevi deneyimlerden haz almak gucleşir. Alışveriş bağımlısı, olumsuz sonucları gormesine rağmen, sorunu inkar edercesine alışveriş yapmaya devam eder. Bağımlı, eşi ya da diğer yakınlarının gösterdiği ofkeli tepkilere ve mali gucluklere rağmen, istediği an davranışını sonlandırabileceğini, her şeyin kontrolü altında olduğunu duşunur. Borclarını zorlukla kapadıktan kısa sure sonra gene alışveriş yapabilir.
Bazıları kredi kartı borclarının her ay minimum odeme tutarını odeyerek, borclarının gittikce arttığını fark etmeyebilir.
AB olgularında alışveriş ile ilgili surekli bir meşguliyet soz konusudur. Her zaman yeni bir urune sahip olmasalar da dergi, katalog veya internet sitesi gibi alışverişi temsil eden uğraşlara oldukca fazla mesai ayırmaktadırlar. Gunun onemli bir bolumunu bu doğrultuda planlayarak geri kalan işlerini ihmal edebilirler. AB olgularını sıradan tuketici, koleksiyoncu ve istifcilerden ayıran şey, kompulsif alışverişcilerin alınan urune değil, esas olarak satın alma surecine odaklanıyor olmalarıdır. Bu nedenle sıklıkla satın aldıkları urunleri kullanmazlar ya da bir kenara atarlar.
Bircok araştırmacı, “cevrimici alışveriş bağımlılığını” alışveriş bağımlılığının bir alt tipi olarak önermektedir. İnternetin ve akıllı cihazların yaygınlığı ticaretin cevrimici alanı yoğun bir şekilde kullanımına fırsat yaratmıştır. Gunun her vakti her yerden alışveriş yapabilme imkanı sağlayan cevrimici alışveriş siteleri alışveriş sorunlarının ortaya cıkışını kolaylaştırmakta ve mevcut alışveriş sorununun derinleşmesine yol açmaktadır. ALIŞVERİŞ BAĞIMLILIĞI TEDAVİ YÖNTEMLERİ
AB daha cok psikiyatrik hastalıklara eşlik ettiği için her vaka kendi icinde biriciktir, dolayısıyla tedavi yontemi de kişiden kişiye farklılık gosterecektir. Araştırmalardan elde edilen sonuclar, AB'nın tedavisinde psikofarmakolojik yontemlerden ziyade psikoterapinin etkili olduğunu duşundurmektedir. BİYOLOJİK TEDAVİ
İlac calışmaları gozden gecirildiğinde AB tedavisinde etkisi kanıtlanmış bir farmakolojik ajan yoktur. AB'a eşlik eden psikopatoloji olması durumunda eş tanının tedavisi AB kliniğinin de düzelmesine yardımcı olabilir. Bazı calışmalar, antidepresan ilacların bozukluğun seyrini olumlu etkilediğini onermektedir. Antidepresanlar arasında serotonin geri alımını engelleyen (SSGI) ilaclar one cıkmaktadır. İlk yapılan calışmalarda, citalopram ve fluvoksamin etkili bulunurken, sonraki iki calışmada fluvoksaminin etkisi plasebodan farklı çıkmamıştır.
Alışveriş sorununu davranışsal bağımlılık olarak değerlendiren olgu calışmalarında, opioid antagonisti naltreksonun AB tedavisinde de faydalı olduğu bildirilmiştir. NMDA reseptor antagonizması, glutamat eksitabilitesinin duşmesi yoluyla durtusel davranışın azalmasıyla sonuclanabilir. Acık etiketli bir pilot calışmada memantin ile AB olgularının sıklığının azalması bu hipotezi desteklemektedir.
PSİKOTERAPİKompulsif satın alma bir davranış sorunudur ve bu davranışı sorun haline getiren nedenlerin, davranışı sergileme şeklinin psikoterapi ile değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu aşamada psikodinamik veya bilişsel davranışcı terapi yontemleri uygulanabilir. Eşlik eden bir psikiyatrik hastalık gorulmediği, tek başına kompulsif satın alma olan vakaların yardımcı el kitapları ve kendikendine yardım gruplarından fayda sağladıkları da bildirilmektedir.
AB tedavisinde etkisi en iyi araştırılmış ve etkililiği gosterilmiş teknik Bilişsel Davranışcı Terapidir (BDT)
Bekleme listesi grubuyla karşılaştırıldığında BDT grup terapisinin etkililiği daha yuksektir ve 6 aylık takipte de etkisinin surduğu bildirilmiştir. BDT'de hastalara onerilen tedavi mantığına gore kendini denetleme duzenleme becerisinde tekrarlayıcı yetersizlik, ozguven duşukluğu, depresif duygudurum ve negatif pekiştirme surecleri uygunsuz alışveriş alışkanlıklarına sebep olmaktadır. Tedavi motivasyon, uyaran kontrol teknikleri, alternatif davranışlar geliştirme, bilişsel yeniden yapılandırma, maruz bırakma ve yanıt engelleme gibi aşamaları icermektedir.
BDT'de AB ile ilişkili olan olağanüstü bir alışveriş fırsatını kacırma korkusu, satın alınacak şeylere atfedilen onem ve gucu abartma eğilimi gibi bilişsel hatalar uzerinde calışılır (8). Para yönetme becerisindeki yetersizlikler, stres yonetimi ve sorun cozme becerilerinin guclendirilmesi de tedavi hedeflerindendir. Kendini gozlemleme teknikleri kullanılarak alışveriş davranışına sebep olan durumsal, emosyonel ve bilişsel şartlar, tetikleyici ipucları ve yanı sıra alışveriş davranışının pozitif ve negatif pekiştirecleri belirlenebilir. Bilişsel yeniden yapılandırma ve yeniden cercevelendirme kullanılarak alışveriş davranışından beklentiler değiştirilebilir ve negatif hisler uygulanarak sağlıklı alışveriş oruntuleri geliştirilebilir.
Alışveriş davranışını kolaylaştıran ipuclarına maruz kalma ve uyaran kontrol teknikleri de AB tedavisinde faydalı olabilir. Psikodinamik yonelimli terapinin etkisine dair olgu bildirimleri bulunmaktadır. Bildirilen olguların tedavisinde icgoru kazandırmaya calışılan hastalarda onemli bir gelişmeye rastlanmamıştır.
Kaynak: e-psikiyatri.com
