TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı'nın, "1923'ten Günümüze Cumhurbaşkanı Seçimleri" çalışmasına göre, Türkiye'de cumhurbaşkanı seçimleri her zaman büyük önem taşıdı, bazı seçimler sırasında ise krizler yaşandı.
1921 ve 1924 Anayasalarının yürürlükte olduğu dönemlerde yapılan seçimlerde herhangi bir sorun yaşanmazken, 1961 ve 1982 Anayasalarının yürürlükte olduğu dönemlerde cumhurbaşkanı seçimleri siyasi krizlere neden oldu. Çözüm arayışları sırasında, dört kez anayasa değişikliği gündeme geldi; 1973, 1980 ve 2000 seçimlerindeki değişiklik önerileri Meclis tarafından reddedildi; 2007 yılındaki Cumhurbaşkanı seçimlerinde gündeme gelen Anayasa değişikliği referandumla kabul edilerek seçim sisteminde köklü değişiklikler yapıldı.
Cumhurbaşkanları, 2007 Anayasa değişikliğine kadar TBMM üyeleri tarafından seçildi. 2007 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi öngörüldü.
Cumhuriyetin ilanından günümüze kadar 19 kez cumhurbaşkanı seçimi yapıldı. Bunların 18'inde Cumhurbaşkanı Parlamento tarafından seçildi, 1980 yılında yapılan Cumhurbaşkanı seçimi sonuçsuz kaldı. 1982 yılında ise Kenan Evren, 1982 Anayasası'na konulan bir madde ile halk oylaması sonucu Cumhurbaşkanı oldu.
1923'ten günümüze 11 cumhurbaşkanı görev yaptı. 1921 ve 1924 Anayasalarının yürürlükte olduğu dönemlerde Mustafa Kemal Atatürk ve İsmet İnönü dört, Celal Bayar ise üç kez Cumhurbaşkanı olurken; Cemal Gürsel, Cevdet Sunay, Fahri Korutürk, Turgut Özal, Süleyman Demirel, Ahmet Necdet Sezer ve Abdullah Gül birer kez seçildi.
1923-1961 yılları arasında yapılan 12 cumhurbaşkanı seçimine tek aday katıldı ve bu seçimler birinci turda tamamlandı. 1966'dan günümüze kadar yapılan altı seçimde (1966, 1973, 1989, 1993, 2000 ve 2007) birden çok aday çıktı.
Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü, Cemal Gürsel, Cevdet Sunay, Fahri Korutürk ve Kenan Evren asker kökenli Cumhurbaşkanları oldu.
- Mustafa Kemal Atatürk, 1923'te ilk Cumhurbaşkanı seçildi
Cumhuriyetin ilan edildiği 29 Ekim 1923'te yapılan seçimde, tek aday olan Gazi Mustafa Kemal Paşa, toplantıda hazır bulunan 158 milletvekilinin oy birliğiyle (Meclis'teki milletvekili sayısı 287) Cumhurbaşkanı seçildi.
Atatürk 1927, 1931 ve 1935'te yapılan seçimlerle yeniden Cumhurbaşkanı seçildi. 1 Kasım 1927'de yapılan oylama sonucunda tek aday olan Atatürk, toplantıda hazır bulunan 288 (toplam üye sayısı 316) milletvekilinin oy birliğiyle yeni genel seçime kadar yeniden Cumhurbaşkanı seçildi. 4 Mayıs 1931'de yapılan Cumhurbaşkanı seçiminde, Mustafa Kemal Paşa, toplantıda hazır bulunan 289 milletvekilinin oy birliğiyle (Meclis'in üye sayısı 317), yeni seçime kadar bir kez daha Cumhurbaşkanı oldu. 1 Mart 1935'teki seçimde ise Atatürk, toplantıda hazır bulunan 386 üyenin oy birliğiyle (üye sayısı 399) dördüncü kez Cumhurbaşkanı seçildi.
Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk ve 15 yıllık Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün 10 Kasım 1938'de vefat etmesi üzerine 11 Kasım 1938'de TBMM, yeni Cumhurbaşkanını seçmek üzere toplandı. Meclis toplantısına katılan 348 milletvekili, CHP Grubu'nun adayı İsmet İnönü'yü oy birliğiyle Türkiye'nin ikinci Cumhurbaşkanı olarak belirledi.
İsmet İnönü, 3 Nisan 1939'da toplantıda hazır bulunan 413 milletvekilinin oy birliğiyle ikinci kez Cumhurbaşkanı olurken, 1943 genel seçimlerinden sonra toplanan TBMM, 8 Mart 1943'te toplantıda hazır bulunan 435 milletvekilinin oybirliğiyle İsmet İnönü'yü üçüncü kez Cumhurbaşkanı seçti.
1946 genel seçimlerinden sonra toplanan TBMM ilk toplantısını 5 Ağustos 1946'da yaptı ve Kazım Karabekir'in Meclis Başkanı seçilmesinin ardından Cumhurbaşkanı seçimine geçildi. İsmet İnönü 388 milletvekilinin oyuyla dördüncü kez cumhurbaşkanı seçilirken, Fevzi Çakmak 59 oyda kaldı. İki milletvekili, aday olmayan Yusuf Kemal Tengirşenk'e oy verdi, iki milletvekili de boş oy kullandı. İnönü'nün cumhurbaşkanlığı 1950 seçimlerinden sonra DP'nin iktidarı devralıp Celal Bayar'ın cumhurbaşkanı seçilmesine kadar devam etti.
14 Mayıs 1950'de yapılan genel seçimlerin ardından iktidar değişikliği yaşandı ve 27 yıldır iktidarda bulunan CHP muhalefete düştü. Demokrat Parti (DP) Meclis Grubu, 20 Mayıs 1950 günü toplanarak Celal Bayar'ın Cumhurbaşkanı adaylığına karar verdi. 22 Mayıs 1950'de toplanan TBMM'de Divan seçiminin ardından Cumhurbaşkanı seçimine başlandı. Oy kullanan 453 üyenin 387'si DP Genel Başkanı ve İstanbul Milletvekili Celal Bayar için oy kullandı ve Bayar ilk turda seçildi. İsmet İnönü 64, Halil Özyörük ise 1 oy aldı.
Celal Bayar 14 Mayıs 1954'te 486 oyla ve 1 Kasım 1957'de 413 oyla tekrar Cumhurbaşkanı seçildi.
- Çankaya'daki toplantıda imzalanan protokol seçimlere damgasını vurdu
15 Ekim 1961'de yapılan genel seçim sonuçlarından memnun kalmayan ve kendilerine "Silahlı Kuvvetler Birliği" adını veren bir grup İstanbul Harp Akademisinde bir toplantı yaparak "21 Ekim Protokolü"nü benimsedi ve yönetime yeniden el koyma kararı aldı.
24 Ekim günü ise Çankaya'da, Devlet Başkanı Cemal Gürsel başkanlığında siyasi parti genel başkanları ve kuvvet komutanlarının yaptığı toplantı sonucunda, TBMM'nin açılışını güvence altına alan bir protokol/taahhütname siyasi parti liderleri tarafından imzalandı. Siyasi parti liderlerine imzalatılan protokolün ilk maddesi "Partiler, cumhurbaşkanlığı için namzet göstermeyecekler. Gürsel'e oy verilmesi için elden gelen gayreti gruplarında sarf edeceklerdir" şeklinde idi.
Sözkonusu protokolün imzalanmasından bir gün sonra TBMM toplandı ve 26 Ekim'de Cumhurbaşkanı seçimi yapıldı. TBMM birleşik toplantısında oylamaya katılan 607 üyenin 434'ü Gürsel'e, 17'si çeşitli kişilere oy verdi, 156 üye ise boş oy kullandı. Bu seçimde, Adalet Partisi Cumhuriyet Senatosu Samsun üyesi A. Fuat Başgil aday olmak istedi, ancak Milli Birlik Komitesi üyelerinin baskısı üzerine üyelikten vazgeçmek zorunda kaldı. Başgil, senatörlükten istifa ederek Ankara'dan ayrıldı.
Gürsel, 26 Mart 1966 tarihinde tedavi için gittiği ABD'den yurda getirildi ve aynı tarihte toplanan Gülhane Askeri Tıp Akademisi Komutanlığı'nda kendisini muayene eden 37 uzman hekimin hazırladığı raporla görev ve yetkilerini yerine getirebilecek bir durumda olmadığı belirtildi. Bu rapor, 28 Mart 1966 tarihinde TBMM'de okunarak, Anayasanın 100. maddesi uyarınca yeni Cumhurbaşkanını seçmek üzere oylamaya geçilmesine karar verildi.
(Sürecek)
