Azerbaycan siyaseti ile ilgili ne biliyoruz?

Önümüzdeki hafta Azerbaycan’da cumhurbaşkanlığı seçimleri yapılacak. TRT Türk Artı, 9 Ekim seçimlerini Azerbaycan’da takip edecek, oylama sürecini, sonuçları, gözlemleri ilk kaynaktan kendi okurlarına ve TRT Türk izleyicilerine aktaracak.
Ancak bunun öncesinde kardeş ülke Azerbaycan’ı yakından tanıyalım. Nasıl bir ülke Azerbaycan?
Siyaset
Azerbaycan, Cumhurbaşkanlığı usul-idaresi ile yönetilen bir devlet. Cumhurbaşkanı 5 yıllık süreyle seçiliyor. Ülkede ilk cumhurbaşkanlığı seçimi bağımsızlık ilanından önce - 1990 yılında parlamentoda yapıldı. Bu seçimle Ayaz Mütellibov Azerbaycan’ın ilk cumhurbaşkanı oldu. Eylül 1991’de ise ilk kez Cumhurbaşkanı halk tarafından seçildi – Ayaz Mütellibov’un tek aday olarak girdiği seçimde %98,5 oy aldığı açıklandı. Bağımsız Azerbaycan’ın ilk Cumhurbaşkanı ise 1992 yılında ilk demokratik seçimle göreve gelen Ebülfez Elçibey oldu. Elçibey, %59,4 oyla Cumhurbaşkanı seçildi. 1993 senesinde Elçibey istifa ettirildi ve aynı yıl yapılan erken seçimlerde Haydar Aliyev göreve geldi. Haydar Aliyev’in %98,8 oyla seçildiği açıklandı. Haydar Aliyev iki dönem bu görevde kaldı. 2003’te İlham Aliyev görevi babasından devraldı. Aliyev, 2008 yılında muhalefetin boykot ettiği seçimde yeniden Cumhurbaşkanı görevine geldi. 2010 yılında Azerbaycan Anayasası'na değişiklik yapılarak, aynı kişinin arka-arkaya iki defadan fazla cumhurbaşkanı olmasını yasaklayan madde kaldırıldı ve Aliyev'in üçüncü kez aday olmasının önü açıldı. İlham Aliyev, 9 Ekim'de yapılacak seçimlere katılan 10 adaydan birisi...
Azerbaycan’da yasama kolunu Milli Meclis oluşturuyor. Milli Meclis seçimleri 5 yılda bir nisbi temsil sistemiyle yapılıyor. Azerbaycan parlamentosunun 125 üyesi bulunuyor. 4.dönem meclisinde 105 erkek, 20 kadın milletvekili bulunuyor. Parlamento başkanı, Oktay Esedov. Parlamentoda ülkenin klasik muhalefeti temsil olunmuyor. Çoğunluğu iktidardaki Yeni Azerbaycan Partisi üyesi olan veya iktidara yakın milletvekilleri oluşturuyor. Yeni Azerbaycan 76 milletvekilinin yanı sıra, 42 bağımsız vekil de iktidarı temsil ediyor. Bunun yanı sıra, Sosyal Refah, Ana Vatan, Adalet, Bütün Azerbaycan Halk Cephesi, Vatandaş Dayanışması, Büyük Kuruluş, Ümit, Demokratik İslahatlar ve Vatandaş Birliği partilerinin parlamentoda toplam 12 milletvekili bulunuyor. Söz konusu partilerden sadece Ümid Partisi muhalefet adına iddia ediyor.
Başbakan ve bakanlar Cumhurbaşkanı tarafından atanıyor. Bakanlar Kurulu, Başbakan, 4 Başbakan Yardımcısı, 20 Bakan, 9 Devlet Komitesi ve 15 diğer devlet kurumu başkanlarından oluşuyor. Başbakan görevini Artur Rasizade yürütyor. Rasizade 1996 senesinden Azerbaycan’ın Başbakanıdır. Ağustos 2003’de sağlık nedenleri dolayısıyla istifa etmiş, yerine şimdiki Cumhurbaşkanı İlham Aliyev atanmıştır. 15 Ekim 2003’de Aliyev’in cumhurbaşkanlığı görevine gelmesinin ardından aynı yılın kasım ayında Rasizade yeniden Başbakan atanmıştır. Halen bu görevi sürdürüyor. Kamuoyunda pek aktif değil.Ülkenin idaresi ile ilgili işler genellikle Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği tarafından yürütülüyor. Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliğini 1995 yılından itibaren Ramiz Mehdiyev yürütüyor. Genel sekreterin 4 Yardımcısı bulunuyor.
Siyasi partiler
Azerbaycan’da yaklaşık 70 siyasi parti var. 54 parti Adalet Bakanlığında devlet kaydına alınmış. Parlamentoda temsil olunan parti sayısı 10. Ancak ister parlamentoda bulunan, isterse de genel olarak partilerin büyük çoğunluğu aktif değil ve başkanlarıyla çevresindeki birkaç kişiden oluşuyor.
Bugünkü siyasi tabloda öne çokan partiler iktidardaki Yeni Azerbaycan, muhalefetteki Müsavat ve Azerbaycan Halk Cephesi Partileri. 1993’ten itibaren iktidarda bulunan Yeni Azerbaycan Partisi (YAP) 1990’lı yılların başında o dönem Nahçıvan’da bulunan Haydar Aliyev başkanlığında yarandı. ‘91’ler’ diye anılan 91 kişinin imzası ile Haydar Aliyev’e parti kurmasına ilişkin mektub gönderildi. Bunun ardından harekete geçen Haydar Aliyev taraftarları Nahçıvan’a toplandı ve kasım 1992’de YAP resmen kurulmuş oldu. Resmi açıklamalarda YAP’ın 500 bin üyesinin olduğu bildiriliyor. YAP’ın genel başkanı Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, genel sekreteri millet vekili Ali Ahmedov’dur. Partinin son kongresinde Cumhurbaşkanının eşi Mihriban Aliyeva YAP Genel Başkan Yardımcısı görevine getirildi.
Azerbaycan’ın en eski partisinin devamı olan Müsavat Partisi 1992 yılında kuruldu. 1911’de kurulan ve 1918’de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin kurulmasında büyük rol oynayan Müsavat Partisi’nin mirası (belgeler, partinin isim hakkı ve s.) o zamana kadar Türkiye’de – daha sonra Azerbaycan Kültür Derneği adını alan Azerbaycan Milli Merkezi’nde yaşatılıyordu. Ebülfez Elçibey liderliğindeki milli halk harekatı işe yakın ilişkiler içerisinde olan Kültür Derneği yönetimi Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra Müsavat’ın mirasını Azerbaycan’a verme kararı aldı. Ebülfez Elçibey’e teklif götürüldü ve Azerbaycan Halk Cephesi liderinin tavsiyesi ile bu görev halk harekatı temsilcilerinden İsa Kamber’e verildi. 1992 senesinde Azerbaycan’da Müsavat Partisi’nin kurultayı yapıldı ve İsa Kamber genel başkan seçildi. Ardından iki kez daha genel başkan seçilen İsa Kamber’in isteği ve ısrarı üzerine 2006’da yapılan kongrede Müsavat Partisi’nin tüzüğünde değişiklik yapıldı. Bu değişikliğe göre, bir kişi en fazla iki dönem parti başkanı olabilir. Aynı değişikliğe göre, İsa Kamber’in başkanlık dönemi sona ermek üzere. Parti’nin bir sonraki kongresinde İsa Kamber parti başkanlığına adaylığını koymayacağını resmen açıklamış. Müsavat Partisi üyelerinin sayısı ile ilgili resmi açıklama yapılmıyor. Resmi olmayan rakamlara göre, Müsavat Partisi üyelerinin sayısı 40 binin üzerinde. Gerek resmi, gerek resmi olmayan verilere göre, Müsavat YAP’tan sonra ülkenin ikinci büyük partisi. Ülkenin bütün illerinde yerel teşkilatları bulunuyor.
AHCP 1989’da milli mücadele harekatının lideri Ebülfez Elçibey tarafından kurulan Azerbaycan Halk Cephesi’nin devamıdır. AHC Azerbaycan milli özgürlük harekatının ilk siyasi teşkilatıdır. Günümüz Azerbaycan’ındaki muhalif partilerin çoğu AHC kökenlidir. AHC 1995 yılında partileşme dönemine geçmiş, AHCP adını almıştır. Parti 2000’li yılların başlarından itibaren birkaç kez bölünmeye maruz kalmış. Klasik Azerbaycan Halk Cephesi Partisi, Bütün Azerbaycan Halk Cephesi Partisi, Demokratik Reformlar Partisi ve Aydınlar Partisi AHCP’den kopan siyasilerin ilan ettiği teşkilatlar. AHCP Genel Başkanlığını Ali Kerimli yürütüyor. AHCP’nin üye sayısının da 40 binin üzerinde olduğu bildiriliyor.
Ülkenin siyasi hayatında yer alan diğer partiler sırasında Klasik Azerbaycan Halk Cephesi Partisi, Azerbaycan Demokrat Partisi, Azerbaycan Liberal Partisi, Ümid Partisi, Vatandaş Dayanışması Partisi ve diğerlerinin isimleri gösterilebilir. Ancak Azerbaycan siyasetinin en önemli aktörlerinin YAP, Müsavat ve AHCP olduğu bir gerçek. Bunların yanı sıra, son yıllarda gençlik örgütlenmeleri de siyasi sahnenin vitrinine çıkmaya başlıyor. Partilerin gençlik kollarının yanı sıra, parti üyeliği olmayan gençlerden oluşan teşkilatlar kuruluyor. Günümüzde iktidarı savunan gençlik harekatları içerisinde öne çıkanı “İleri” adlı kuruluş. Muhalif gençlerin en kapsamlı örgütlenmesi ise NİDA Vatandaş Harekatı. NİDA Vatandaş Harekatının 7 üyesi hapiste. Ülkede toplam siyasi tutuklu sayısı ise 142. Azerbaycan İnsan Hakları Kulübünün 1 Ekim 2013'te Avrupa Konseyine sunduğu listeye göre, siyasi tutuklulardan 10'u gazeteci, 2'si insan hakları savunucusu, 10'u genç aktivist, 7'si politikacı, 73'ü ise dindar. İktidar ise ülkede siyasi tutuklu olmadığını iddia ediyor.
Medya
Azerbaycan’da bünyesinde iki tematik kanalı da bulunduran bir devlet televizyonu, bir kamu yayıncısı, 6 özel ve 13 bölgesel televizyon, 16 radyo kanalı bulunuyor. Ülkede karasal yayın yapan tek yabancı televizyon kanalı TRT 1. Ayrıca, TRT’nin altı kanalı da kablo üzerinden yayın yapıyor. 2009 yılına kadar Azerbaycan’da yabancı radyolar – Amerika’nın Sesi, Özgürlük (Azadlıg) ve BBC da FM dalgasında yayınlanıyordu. 1 Ocak 2009’dan itibaren yabancı radyoların FM dalgasında yayını yasaklandı. Söz konusu kuruluşlardan “Özgürlük” radyosu Azerbaycan’daki faaliyetini kısa dalga, uydu ve internet üzerinden, diğerleri ise sadece uydu ve internet üzerinden sürdürüyor. FM yayınının yasaklanmasına rağmen, “Özgürlük” radyosu halen Azerbaycan’da popülaritesini koruyor. Özellikle televizyonlarda ve radyolarda muhalif ses duymak isteyen kesim için “Özgürlük” radyosu tek kaynak konumunda.
AzerTAC, APA, Trend, Turan, Azerpress, Azadinform, Azmedia, Assa-İrada, Olaylar Azerbaycan’da faaliyet gösteren haber ajansları. Musavat.com, azadliq.info, azadliq.org, mediaforum.az, qafqazinfo.az, lent.az, vesti.az, day.az ve milli.az ise okunan internet siteleri. Basın Konseyinin verilerine göre, Azerbaycan’da resmen kayda alınmış yaklaşık 3300 gazeteden sadece 600’ü aktif faaliyet gösteriyor, geri kalanların ise sadece adı ve mührü mevcut. Günlük yayınlanan ulusal gazete sayısı 35, haftalık gazete sayısı 100 civarında. Sadece bölgelerde yayınlanan gazete sayısı ise yine 100’e yakın. İfade edilen rakamlarda günlük gazete sayısı 35 civarında gösteriliyor, ancak tanınan gazete sayısı 10’u geçmiyor. Ülkenin en çok satan gazetesi 1989 senesinden yayınlanan ve tirajı 11 bin civarında olan Yeni Müsavat. 7000-7500 nüsha satan Azatlık ise ikinci popüler basın kuruluşu. Her iki gazete muhalif eğilimli. Bu iki gazete dışında nispeten tanınan basın kuruluşları Zerkalo, Bizim Yol, 525’nci gazete. Diğer gazetelere nazaran tarafsızlığını koruyan Zerkalo, Rusça yayınlanıyor. Azerbaycan Türkçesindeki versiyonu – Ayna’dan farklı olarak Zerkalo’nun belli bir okur kitlesi her zaman var. Bizim Yol iktidara yakın gazeteler içerisinde en çok okunanı. Adını Adalet Bakanlığındaki kayıt sırasından alan 525’nci gazete ise 2000’li yıllardaki popülaritesini önemli ölçüde kaybetmiş , ama halen bazı edebiyatseverlerin okuduğu bir gazete.

(Gönül Şamilkızı - TRT Türk Artı )

Azerbaycan siyaseti ile ilgili ne biliyoruz?

Siyasi yapı, siyasi partiler, medya...