Asker-sivil ilişkisinde gelinen nokta

Suikastlar, devlet içindeki çeteler, Balyoz, Sarıkız gibi darbe planlarının çok tartışıldığı şu günlerde medyanın aklı selim fikirler için peşinden koştuğu isim Prof. Dr. Ümit Cizre ilk kez Gerçek Hayat'tan Gülcan Tezcan'a konuştu.

Röportaj: Gülcan Tezcan

Cumhuriyet tarihinde bir ilke imza atarak 2005 yılında ‘Almanak Türkiye: Güvenlik Sektörü ve Demokratik Gözetim’ başlıklı TESEV raporuna editörlük yapan Prof. Dr. Ümit Cizre, kamuoyunun ilk kez TSK’yla ilgili bu kadar detaylı bilgiye ulaşmasını sağlamıştı. Almanak’ın yayınlandığı dönemde Genelkurmay Başkanlığı tarafından sert tepkiyle karşılanan çalışma, güvenlik kurumları üzerindeki sır perdesini aralayarak, bilgiyi güvenilir bir biçimde ve her kesime sunmayı; bu bilgiyi yayarak görünmeyen iktidar ilişkilerini ve dinamiklerini görünür kılmayı; bu yolla güvenliği demokratikleştirmeyi ve saydamlaştırmayı amaçlıyordu. Almanak amacına fazlasıyla ulaşmış olmalı ki bugün ordudaki darbeci yapılanma, asker siyaset, asker iktidar ilişkileri beş yıl öncesine göre çok daha cesurca tartışılabiliyor. Balyoz planının ardından medyanın biriktirdiği soruları sormak için aradığı Prof. Ümit Cizre sadece Gerçek Hayat’a konuştu. Prof. Cizre’ye 2005’ten bu yana gelinen noktayı ve AKP’den sonra asker sivil ilişkilerinde nelerin değiştiğini sorduk.

Almanak 2005’i hazırlarken bugün konuşulan ordu içerisindeki yapılanmalar ve darbe planlarına dair öngörüleriniz olmuş muydu? Ya da bugün yaşananların ne kadarını öngörmüştünüz?

Almanak’ta dile getirilen eleştiriler, sivil iktidarların, bu yapıyı demokratik sivil denetim altına alması gereği noktasında düğümleniyordu. Sorumluluk bir noktada siyasi iktidarlara veriliyordu ve açıklık ilkesinden, bilginin serbest dolaşımı ilkesinden, AB taahhütlerinden dem vurularak, onlar referans gösterilerek sivil, demokratik denetim ilkesinin önemi vurgulanıyordu. Orada vazedilen silahlı kuvvetlerin bu vesayetçi mantığından ve bu mantığın yarattığı şeffaflık dışı davranışlardan, darbeci mantığından, korku yaratmaya yönelik tandansından, meşrebinden kaynaklanan bütün tehditler ayniyle vaki. Hiç değişen bir şey yok. Dolayısıyla Almanak’ın yazarları hiçbir şekilde yazdıklarıyla ters bir konuma düşmediler. Bugüne kadar ne dediysek, o açıkça ve katmerli bir biçimde ortaya çıktı.

Çok ciddi eleştiriler almıştınız…

O eleştirileri Türk silahlı kuvvetlerinin yüksek komuta heyetinden aldık. Bu da o zaman bile ne kadar haklı olduğumuzu gösteriyordu. Çünkü toplumun diğer kesimlerinden, entelektüellerden, bu işi iyi bilen güvenlik camiası elemanlarından eleştiri almadık. Ayrıca bizim yaptığımız tek şey bilgi üzerinden gitmekti. ‘Güvenliğe ilişkin bilgiyi demokratikleştirdik’ dedik. Bu gün baktığımda, Almanak’ta ciddi ve cesur işler yapıldığını görüyorum. Mesela Türk Silahlı Kuvvetleri’ni yazan arkadaşımız Lale Sarıibrahimoğlu’nun makalesinde TSK’ya ilişkin bir maaş cetveli vardır. Bu şimdiye kadar yapılmamış bir şeydi. Bütün bunlar o camia açısından biraz korkutucu oldu. Durumun vahametini koruduğunu; Türkiye’deki asker sivil ilişkilerinin çok kaygı verici ve çok vahim boyutlarda olduğunu geçen dört yıl içersinde hep beraber yaşadık. Tekrar tekrar yaşadık.
O günden bu güne benim için sürpriz olan şu oldu; biz, iktidarları demokratik denetimi gerçekleştirecek yasaları geçirmeye ve o mantaliteyi benimsemeye davet ederken, bu sürecin MGK’nın sivilleştirilmesi ve demokratikleştirilmesi, ardından da bütçenin denetime açılması mecrasında ilerleyeceğini düşünüyorduk. Askeri yargıdaki iki başlılığa son verilip asıl darbenin askeri yargıya indirileceği, askerlerin de sivil mahkemelerde yargılanacağı bir noktaya bu kadar çabuk gelineceğini tahmin etmiyordum.

Ama Anayasa Mahkemesi askerin sivil mahkemelerde yargılanmasına ilişkin yasal düzenlemeyi iptal etti!

Bence hiç fark etmez. Büyük bir mesafe katedildi ve bundan geri dönüş yok. Bu asker zatlar, askeri mahkemelerde yargılanmayacaklar. Yargılansalar bile ciddiye alınmayacak. Çünkü sonuçların ne olduğunu biliyoruz. Bu askeri yargıda düğümlenen mesele, bizi Anayasa değişikliğine doğru götürüyor. Çok eminim ve hiçbir kuşkum kalmadı o konuda.

Hükümet, bu kadar hayati bir meseleyken ‘Anayasa değişikliğini’ neden ağırdan alıyor?

Bunun cevabını aslında herkes bir miktar biliyor. Global bir siyaset bilimcisi gözüyle bakacak olursam, iki temel neden var: Bunlardan birincisi, tüm merkez sağ iktidarlara musallat olan, devletle ve özellikle TSK’yla ilişkileri zedelememe düşüncesi. Bu devlete tapınmacı mantık, Türkiye’nin merkez sağında ve maalesef dine duyarlı sağında çok fazlasıyla var. Adeta genlerine sinmiş bir mesele. Kendilerini bu koşullanmadan bir türlü kurtaramıyorlar. İkinci temel mesele de, özgürlükler ve demokrasi gibi sonradan benimsedikleri umdelerin bu kesimin üzerinde çok fazla sırıtması; başka bir deyişle içselleştirilmemiş olması. İfade özgürlüğü, yayın özgürlüğü gibi temel özgürlüklerin genişletilmesi, AK Parti’nin ne ölçüde birincil meselesidir? Bu önemi bir soru ve sorun. Çünkü AB angajmanları nedeniyle benimsedikleri birtakım umdeler bunlar. O noktadaki samimiyeti de sorgularım.

Samimiyetini sorgulasanız da Hükümet demokratik açılım konusunda çok ısrarcı görünüyor. Bunun nedeni nedir?

Çünkü AK Parti 2002’den bu yana işbaşında ve o çok da sarsmak istemediği dengeler tarafından çok ciddi bir biçimde sarsılıyor. Müthiş bir ateş altında. Birinci neden bu. AK Parti’nin kendi geleneğinin ve kendi benimsediği demokrasi ideolojisinin baskısı ve zorlamasıyla değil, bizzat hayatın itişiyle açılıma doğru gittiğini görüyorsunuz. Kaldı ki Kürt meselesindeki açılım AK Parti’nin varoluş nedenidir. Akıllı ve akılcı bir siyasetçi Kürt meselesinde kaydedeceği gelişmelerin bir sonraki seçimleri birinci derecede etkileyeceğini görür. Temel mesele o bence. Çünkü Türkiye’nin merkez sağı da, merkez solu da, entelektüelleri de, liberalleri de, Kürt meselesinin Türkiye’nin önündeki en büyük takoz olduğunu görüyor. Temel meselemiz bu.

Bir ikinci meselemiz de başörtüsü meselesi. Her iki mesele de AK Parti’yi o kadar zorluyor ki, AK Parti bir Anayasa değişikliğine doğru gitmek zorunda. Bu çok zaman alacak bir süreç. Akşamdan sabaha tabi ki mümkün değil. Bunun içerisine bazı popülist eylemler de yerleştirecektir elbette. Çünkü önümüzde seçimler var. Hiçbir iktidardan tutup da seçim kazanma bencilliğini bir tarafa atıp, rejimi demokratikleştirecek idealist tavırlar bekleyemeyiz. Dolayısıyla ben AK Parti’nin yer yer popülist, yer yer sahici demokrat reformlarla bu işi götüreceğini ummak istiyorum.

AK Parti’nin ateş altında olduğunu söylediniz. Neden peki?

AK Parti niye böyle bir saldırı altında sorusunun bir cevabı Ergenekon’dur. Ama AK Parti’nin hem sivil hem askeri kesimden bu kadar ciddi bir itirazla ve saldırıyla karşı karşıya olmasının gerisinde yalnızca Ergenekon yatmıyor. Çünkü Ergenekon, Balyoz harekatı, Ayışığı, Sarıkız ve Bülent Arınç’a suikast girişimine kuşbakışı baktığınız zaman, bir anlam yüklemeniz gerekiyor. Benim yüklediğim anlam şu: AK Parti’yle iktidarı paylaşmaktan son derece rahatsız bir blok var ve bu bloğun ve askeri hiyerarşinin sarsıldığı bir noktadayız. Bu çok ciddi bir durum aslında. Çünkü bu darbe planlarını, geçmişteki darbe planlarından ayırt eden en önemli nokta, ihbarcıların ortaya çıkmış olması. Bunun üzerinde biraz düşünmek gerekiyor. Derin devlet geçmişte de vardı. Ecevit’in 74’lerde kontrgerilla şikayetini hatırlıyoruz. Hatta daha da önceye; Cumhuriyet’in kuruluşuna giden bir geçmişi var. Niçin derin devlet son yıllarda bu denli gözümüzün önünde ete kemiğe bürünüyor? Bunun gerisinde derin devletin içersinden kaynaklanan bir bilgilendirme meselesi var. Bunun üzerinde durmamız lazım. Bu bilgilendirme, bu ihbar furyası elbette büyük bir şeffaflık getiriyor, büyük bir bilgi akımını sağlıyor olup bitenler konusunda. Bazılarımız şüphe duyar, bazılarımız duymaz. Ben bu darbe planları konusunda en ufak şüphe duymayanlardan biriyim. Niye? Çünkü bu işin geçmişini bir miktar biliyorum, darbecilik geleneğini, darbe kafasını, bunun gerisinde yatan kültürü, yapılanmayı, stratejileri bütün bunları bir miktar incelemiş bir kişi olarak, bunları ciddiye alıyorum. Bu kadar büyük bir bilgilenme TSK’nın en çok övündüğü -ve herhangi bir ordunun en çok övünmesi gereken- hiyerarşik bütünlüğünü sarsmış durumda. Orduda bir parçalanma var. Çok açıkça ortada. Bu ordu nasıl savaşacak? Bu zaaf ve parçalanma iktidar savaşını daha da şiddetlendiriyor. Yüksek komuta heyeti, bu bilgi akışı ve ihbar furyasıyla utanç verici bir duruma düştü. Takdir edersiniz ki zor bir durumdalar. Dolayısıyla iktidar savaşı ve saldırı kıyasıya sürüyor.

Peki yöntem aynı mı? Mesela balyoz planında 12 Eylül’ü model almışlar?

Bundan on yıl önceki sivil - asker ilişkisi tablosuyla karşı karşıya olmadığımızı gösteren en önemli gelişmelerden birisi de, TSK’nın laik cepheyi sivillerle birlikte oluşturma çabası. Askerin, sivil işbirlikçiler, destekçiler, sempatizanlar, şahıslar, kurumlar ve düşünce kuruluşlarından, hatta sivil toplum kuruluşlarından oluşan müthiş bir yelpazeyle işbirliği içersinde olduğunu görüyoruz. Böyle bir olay Cumhuriyet tarihinde ilk kez gerçekleşiyor. Cumhuriyet mitingleriyle başlatabiliriz bunu. Atatürkçü Düşünce Derneğiyle, Çağdaş Yaşamı Destekleme Dernekleriyle vb sivil toplumla, AK Parti’nin iktidara gelişinden itibaren geliştirilen işbirliği yelpazesi var. Bu da çatışmanın ve çarpışmanın ne kadar ciddi olduğunu gözler önüne seriyor. Cumhuriyet tarihinde hiçbir iktidar AK Parti kadar medya, finans kuruluşları, para desteği, entelektüel güç de dahil çok geniş bir cepheden her türlü araç kullanılarak girişilen böylesine bir saldırıya uğramadı. Onların da cevabı, muhbirler vasıtasıyla bu darbe planlarının açığa çıkmasını kolaylaştırmak oldu. Türkiye’deki asker-sivil ilişkisinin en temel dayanak noktası ‘iktidar’dır. İkisi de iktidar için, iktidarı paylaşmak için savaşır. Ama bu seferki iktidar savaşı çok acımasız, çok ciddi, çok vahim ve kurumlardan birisini öbürü aleyhine sarsan, dengeleri değiştiren bir iktidar savaşı. Onun için gün her şeye gebe. Her şey olabilir, çok ciddi gelişmeler olabilir.
Geçmişte darbe anlarının en önemli gerekçelerinden birisi asayişsizlikti. Bugünkü darbe planlarında ise, darbe hazırlamanın ön koşulu asayişsizliği geri getirmek gibi görünüyor. Camileri bombalama planları gibi. Bu da asker sivil ilişkilerindeki en önemli dönüşümlerden biri. Ve bu askerlerin aleyhine oluşan bir dönüşüm. Eskiden asayişsizliği sona erdirmek için darbe yapılırdı, şimdi ise darbe yapabilmek için asayişsizlik planlanıyor. Dolayısıyla toplum geçmişteki birçok derin devlet eyleminin de bu türlü eylemler olduğunu kavramış durumda artık.

Kapatma davası açılacağına dair beklentiler de var…

Saldırıların en önemli aracından söz etmedik. Yargı! Bugünkü sivil - asker ilişkilerini on yıl öncesinden ayırt eden en önemli özelliklerinden birisi de, yargının siyasallaşması, bir cephenin açık aracı olabilmesi. Bir kapatma davası açılabilir. Ben de bekliyorum. Hiçbirimizi şaşırtmaz. Ciddiye alınmalı bu savaş.

Askerin siyasal parti gibi davranmaktan vazgeçmesi için birtakım düzenlemelere ve sistem değişikliğine gidilmez mi?

Asker – sivil ilişkilerindeki ivme, ağırlık, sorumluluk tamamen iktidarın elinde. O açıdan Türkiye çok önemli bir dönüm noktasından geçiyor. Çünkü bu özgüvensiz, statükocu, kolaycılığa kaçan, popülizm ile seçmenini elinde tutan iktidarlar anlayışına da hayatın itişiyle son verilen bir dönemden geçiyoruz. Bu da benim için, bir siyaset bilimcisi olarak çok önemli. Türkiye’de ‘iktidar’ anlayışı, iktidar olmak, iktidar gibi davranmak anlayışında da bir eşik atlıyoruz gibime geliyor.

Seçilmiş olmak ‘iktidar’ olmaya yetmiyor yani…

Evet, hiçbir parti ‘iktidar’ olmuyordu. AK Parti’nin de şu ana kadar tam iktidar olduğunu söylemek mümkün değil. O da müthiş u dönüşlü iktidar yaşadı. Şemdinli olayındaki tavrını hatırlayın. Göz göre göre lades. Şemdinli olayındaki gibi bir yığın hatalı tavır sergiledi. Kolaycılığa ve statükoculuğa kaçtı. Ama bundan sonra yasa değişikliklerine eşlik eden bir anayasal ruhu, yasaların ruhunu benimsetme ve içine sindirme, klişeleşmiş, anlamını yitirmiş ‘hukuk devleti’ nosyonunun gerçek anlamda yerleştirilmesi için çabalamak zorunda. Asker -sivil ilişkilerinde de bu anlamda en önemli açılım yargıda oldu. Yargının yaşamsal önemi ortaya çıktı. ‘Adaleti yargıya bırakmak’, ‘Bağımsız yargıya meseleyi sevketmek’ ya da “yargıya intikal eden bir dava üzerine konuşmamak” gibi birtakım klişelerin ne kadar anlamsız olduğu ortaya çıktı. Çünkü yargı bağımsız değil.

Kurumsal olarak birilerinin kalesi gibi görülüyor…

Aynen öyle. Birilerinin kalesi olduğu açıkça ortaya çıktı. Dolayısıyla AK Parti’nin, Anayasa değişikliği ve bağımsız yargı konusuna ağırlık vererek iktidarını kurmak zorunda olduğu ortaya çıkıyor. Çünkü rejimin asıl sahiplerinden biriymiş gibi davranıyorlar. Yargılarıyla, entelektüelleriyle, sivil toplum kuruluşlarıyla, medyasıyla, eski ve yeni siyasi kişiliklerle, üniversiteleriyle, rektörleriyle rejimin sahibi gibi davranma hakkını kendilerinde görüyorlar.

M.Kemal’in, askerin siyasete girmemesiyle ilgili kati ifadeleri vardır. Buna rağmen askerin, Atatürk’ün de adını kullanarak her seferinde darbe yapmasına nasıl bakıyorsunuz?

Atatürk’ün askeri, siyasal alandan tamamen ayrı tutmuş olması keyfiyeti doğrudur. O dönemde askerlerin sivil siyasete asla müdahale edemediği gerçeğiyle karşı karşıyayız. Ancak bunu da biraz doğru değerlendirmek lazım. Atatürk’ün silahlı kuvvetleri siyasetin dışında tutma arzusu biraz da iktidarının tekliğini koruma adına yapılmış bir şeydi. Demokratik kaygılarla yapılmış bir olay değildi elbette. İttihat ve Terakki geleneğinden gelen eski generallerin, paşaların hüküm sürdüğü bir yeni Türkiye’de Mustafa Kemal elbette iktidarını diğer generallerin engelleyebileceğini, bir iktidar savaşı çıkabileceğini düşünerek bu kuralı getirdi. Milli irade ve TSK ilişkisi yeni kurulan cumhuriyette bizim arzu ettiğimiz anlamda demokratik bir ilişki hiçbir zaman olmadı. Bu adeta böyle başladı, böyle gitti ve böyle sürüyor. Kitleleri cahil, işe yaramaz, tehlikeli ve gericiliğe çok kolay alet olabilecek mahiyette görüyor. O biçimde gören bir zihniyet var, o zihniyetin yapıları var, iç hizmet yasası var. O zihniyeti bu açıdan rahat bırakan iktidarlar var. Milli iradenin tecellisine saygıyla bakılmadığı kesin. Biz bunu bir veri olarak alıp, analizlerimizi bunun üzerinden yapmak zorundayız. İktidarların da bunu bir veri olarak alıp, plan ve programlarını, reform planlarını, demokratikleşme açılımlarını bunun üzerinden yürütmeleri gerekir.

Yani ortada ‘demokrasi’ye geçit vermeyen bir yapı var…

Maalesef çok açık ve vahim bir gerçek bu. Mesele sadece kitleleri küçük ve hakir görmekten ibaret değil. Bu konuda eyleme geçme inisiyatifini elinde tutan veya bu hakkı kendinde gören bir yapıyla karşı karşıya olduğumuz ortada. Askeri vesayet rejimi derken, vesayetçi rejimin tezahürlerinden söz ediyoruz. Dolayısıyla müdahale adeta doğal. Buna ek olarak, iktidar güvenlik ideolojisi üzerinden kuruluyor. Güvenlik ideolojisi de iç tehditler üzerine kuruluyor. İç tehditler de dönüp dolaşıp aslında bu milli iradeye saygısızlık üzerine kilitleniyor. Kürtlerin ve İslamcıların iç tehdit olarak görülmesi gibi… Kaldı ki Kürt milliyetçiliğini, Türk milliyetçisi, militarist rejim tetikledi. JİTEM de onun küçük bir ajanı. Derken 28 Şubat güvenlik ideolojisi üzerinden üretilen iktidarı katmerleştirdi. 28 Şubat’ın en ezici etkisi askeri vesayeti, askeri önlemleri yükselterek, merkez sağı ve merkez solu aşırı aciz bırakması, sivil siyaseti yok etmesi oldu. Merkez sol ve merkez sağ intihar etti. Mesut Yılmaz’ın, Tansu Çiller’in, bir bakıma Ecevit’in, hatta 1999 seçimlerinde başarı göstermesine rağmen Bahçeli’nin - şimdi de Meclis’te olmasına rağmen - aslında ciddi anlamda varlıkları yok artık. Askeri vesayete karşı koyamadılar, hatta tapındılar.

Peki kırılma noktası neydi? 28 Şubat’ta yükselen askeri vesayet ne oldu da şimdi utanç verici bir noktaya geldi?

ABD’nin geçmiş ve bugünkü iktidarlarının gözünde, Ortadoğu’ya bakışlarında, Türkiye’nin çok büyük bir anlamı ve yeri var. Ve AK Parti iktidarını iyi, güvenilir, işbirliği yapılabilir bir müttefik olarak görüyorlar. Bu da TSK’yı çok fazla rahatsız ediyor. Kırılma noktası belki de ABD’yle ilişkilerin düşündükleri istikamette gelişmemesi. Biraz da 2007 yılında Nokta dergisinin ortaya çıkardığı Ayışığı, Sarıkız operasyonları bunda etkili oldu. Dönüşüm sadece iç politikada darbe planlarının birer birer ortaya dökülmesiyle değil, aynı zamanda dış politikada AK Parti’nin başarılı bir ABD politikası izlemesi sayesinde oldu. Darbe planlarının gerçekleşmemesinin ardında ABD’sizlik var. Bu bakımdan Türkiye’de hiçbir darbe olasılığı yok şu anda. Çünkü iktidarları sarsıldı. Kamuoyu derin devletin aslında ne menem bir şey olduğunu çok büyük ölçüde kavradı. Büyük bir bilinç yükselmesi var.

Asker-sivil ilişkisinde gelinen nokta

2005'de hazırladığı Almanak'la kamuoyunun TSK’yla ilgili en detaylı bilgiye ulaşmasını sağlayan isimlerden Prof. Dr. Ümit Cizre o günden bugüne nelerin değiştiğini anlattı.