Ali Abdulal / TİMETURK / Kahire
İslami Direniş Hareketi Hamas?ın, kurumsal ve danışsal değerlere göre liderliklerinin oturtulması için düzenlenen iç seçimler sonucunda geçtiğimiz haftalarda Halid Meşal?in siyasi büronun başkanlığına tekrar getirildiğini ilan etmesi, Filistin?de siyasi ve askeri çalışmayı kendisine araç edinen bu İslami hareketin örgütsel yapısı ve kurumsal doğası hakkında konuşma gereksinimini kışkırttı.
Hamas Hareketi açık ya da gizli bir şekilde örgütsel yapısını ilan etmedi. Aksine bu yapısını, işgalcinin sürekli gözetimi altında çalışmasını kuşatan koşullara ve zorluklara bakarak gizli tutmaya devam etti. Bu nedenle hareketin kurucusu Şeyh Ahmet Yasin hareketin örgütsel yapısı, birimlerinin oluşumu ve iç teşkilatlanması hakkında hareketin bakış açısını mantıklı bir şekilde şu sözleriyle özetlemiştir; ?Hamas hareketi, mücahit, aleni ve gizli bir harekettir. İnsanlarca anlaşılan aleni, anlaşılmayan ise gizlidir. Bir cihat hareketinin tüm kozlarını ve elindeki her şeyi tüm insanlara açıklaması mümkün değildir. Ancak hareket danışma, doğru bir sistem ve yardımlaşma üzerine çalışmaktadır.?
Hamas?ın örgütsel yapılanması hakkında verilen bilgilerin kıtlığına istinaden bu yapılanmaya ışık tutma girişimimizde hareketin bazı liderleri ve üyeleriyle yapılan röportajlara, açıklamalara, işin iç yüzünü bilen ve uzman yazarlarla gazetecilerin hareketin örgütsel yanını ele aldıkları bazı eserlere ve bilinen basın kuruluşlarının verdikleri bilgilere dayandık.
Genel Şura Meclisi
Genel Şura Meclisi Hamas?ın en yüksek otorite merciidir. Bu meclisin, hareketin etkinliklerinde ve siyasi kararlarında şer?i dayanağını sağlayan yüksek dini kurulu temsil ettiğine inanılmaktadır. Genel siyaseti koymaktan, planları ve bütçeleri onaylamaktan bu meclis sorumludur. Üye sayısının 30 ila 50 arası hatta 90 kadar olduğu sanılmaktadır. Aralarında Gazze, Batı Yaka, İsrail hapishanelerinden ve dış liderlikten temsilciler bulunmaktadır.
Meclis yaklaşık her sene bir kere toplanmaktadır. Görüşmelerine harekete yakın liderler de katılır. Bu meclisten; genel ilişkilerden basın organlarıyla görüşmeleri düzenlemeye, askeri çalışmalara geniş çaplı faaliyetleri yönetmekten sorumlu komisyonlar türer. Aynı şekilde yerel şura komisyonları da (Gazze ve Batı Şeria?daki tüm bölgeler için şura meclisi, Gazze ve Batı Şeria için ayrı ayrı genel şura meclisleri, hapishanelerde de aynı şekilde özel şura meclisleri bulunmaktadır) merkezi meclis yönetimine bağlıdır ve onun kararlarını uygulamakla yükümlüdür.
Genel Şura Meclisi üyeleri arasından sayıları 25?e ulaşan Mini Şura Konseyi üyeleri seçilmektedir. Bu mini konsey, Hamas?ın siyasi liderliği ve siyasi karar iplerini elinde bulunduran güç sayılmaktadır. Bu üyelerin arasından da siyasi büronun üyeleri seçilmektedir. Bunun için de eleştirmenler Genel Şura Meclisi?ni ?Hamas?ın Büyüklerinin Meclisi? diye vasıflandırmaktadır. Ayrıca bu meclisin sadece siyasi büronun uygun gördüğü ve önceden onayladığı kararları geçirmek için toplanmasını eleştirerek liderlikten çok sembolik hali bulunduğunu ifade etmektedir.
Hareketin çalışmasını kaplayan gizliliğe gelince Hamas hiç de, Şura Meclisi?nin üyelerinin gerçek sayısı, nasıl seçildikleri, kimlikleri, nerede toplandıkları, bildiri mekanizmaları, nerede mevcut bulundukları veya herhangi başka bir ayrıntı hakkında bilgi sunmaya hazırlanıyor gibi görünmemektedir. Şura Meclisi?nin kararlar almak için toplanması oldukça karmaşık ve zordur. Bu nedenle de az sayıda üyeden oluşan; hareketi ilgilendiren hızlı ve acil kararları İsrail kendisine uzanmadan alabilecek başka bir kurulun icat edilmesi zorunlu bir durumdur. Bu kurum da siyasi büroda temsil olunmaktadır.
Siyasi Büro
Bu büro, Hamas?taki en yüksek liderlik kurulu, hareketteki ikinci örgütsel yönetimdir. Hareketin gidişatını ilgilendiren bir karar ancak bu büro yoluyla çıkar. Hareketin tüm iç ve dış sektörleri bu büroda temsil olunmaktadır. Üye sayısı yaklaşık 9?dur. Bazıları ise bu sayının daha fazla; 13 ile 15 arasında olduğunu söylemektedir. Aralarından ikisinin ya da daha fazlasının isimleri ilan edilmemektedir.
Siyasi büro üyeleri her dört senede bir kere seçilir. Bu seçilen üyeler de oy birliğiyle büro başkanını seçer. Büro başkanı daha önceki dönemlerde sadece iki kere üst üste seçilebiliyordu. Daha sonradan yapılan düzenleme ile bu kural değiştirilerek yapılan gizli seçimlerde kabul gördüğü müddetçe aynı kişinin başkanlığa getirilmesine karar verildi. Görevde kalması için tavan bir zaman sınırı konmamaktadır. En yüksek oyları topladığı müddetçe görevde kalır.
Siyasi Büro, Şura Meclisi ile müşavere ederek hareketin tüm meselelerinde genel siyasetini belirlemektedir. Sorumluluklarından en önemlileri şunlardır: Hamas?ı hükümetlerin, kuruluşların ve grupların karşısında dışarıda temsil etmek, (Öyle ki hareket ve Filistin?deki diğer gruplar arasındaki bağlantı halkası sayılmaktadır. Ayrıca siyasi komisyon aracılığıyla dış büroları denetlemektedir. Bu dışarıdaki bürolar da hareketi değişik ülkelerde temsil eden birimlerdir. Bölge ülkeleri ve Arap ülkeleri Hamas?a büro açma izni vermektedir. Bu ülkelerin başında da Suriye, İran, Lübnan, Suudi Arabistan, Yemen, Sudan, Cezayir, Tunus ve diğerleri gelmektedir.) hareket adına ateşkes meselesine ilişkin müzakereleri, diyalogları ve uzlaşmaları ve esirlerin değiştirilmesi anlaşmalarını ve daha başka siyasi işleri yürütmek, maddi kaynakları yönetmek, askeri çalışma kararı almak, devam ettirilmesini ya da durdurulmasını taktir etmek ve genel olarak hedeflerini belirlemektir. Bu nedenle gözlemciler Hamas?ın dışarıdaki siyasi liderliğinin harekete; hareketin işleyişinde, ilişkilerinde gelişmeye yol açan ve kendisi olmaksızın hareketin devamı mümkün olmayan siyasi, basınsal ve mali bir kapak oluşturan farklı katlılarda bulunduğunu düşünmektedir.
Siyasi büro, bazı komisyonların vasıtasıyla Hamas?ın çeşitli etkinliklerini takip etmektedir. Bunların başında da: siyasi komisyon, davet, iktisat, iç işleri, idari birim gelmektedir. Siyasi büronun başkanlığını 1996 yılından beri açık bir şekilde Ürdün vatandaşlığı bulunan Halid Meşal yürütmektedir. Amman?dan uzaklaştırılmasından sonra Şam?ı kendisine merkez edinen Meşal şu anda dördüncü kere görevi üstlenmektedir. Bu sene başkanlığının sona ermesi gerekiyordu ancak yeni dönem için tekrar seçildi.
Siyasi büro başkanının yardımcısının ismi de gizli değil. Büroda yardımcılığı Dr. Musa Ebu Merzuk yürütmektedir. (büronun kurucusu ve ilk başkanı). Siyasi büronun kuruluşu Ebu Merzuk?un hareketin örgütlenmesinin aldığı darbelerden sonra tekrar yapılandırıldığı 1989 yılına denk gelen girişimine dönmektedir. O dönemde önce Şeyh Ahmet Yasin ve hareketin liderlerinden ve organizatörlerinden birçoğu tutuklandı. Hareketin bazı askeri ve güvenlik birimleri çözüldü. Sonra da Ebu Merzuk hareketin dışarıdan yönetilmesi hedefiyle siyasi büroyu kurdu ve 1992 yılında büronun ilk başkanı seçildi. 1995 yılında Amerika?da tutuklanıp iki yıl hapse atılana kadar görevine devam etti. Ebu Merzuk?un hapse atılması Halid Meşal?i siyasi büroyu tekrar şekillendirmeye ve 1996 yılında seçimler yapmaya itti. Seçimler sonucunda da kendisi siyasi büronun başkanı seçildi.
Hamas?ın 03.05.2009 tarihinde Halid Meşal?in siyasi büronun başkanlığına yeniden seçilmesini ilan eden bildirisinde Dr. Mahmud ez-Zehar?ın, Dr. Halil el-Hayye?nin, Gazze?den M. Nizar Avvadallah?ın ve siyasi büronun şimdiki üyelerinin isimleri belirtildi. Ancak Batı Şeria?dan diğer isimler özel koşulları nedeniyle verilmedi. Bu seçimlerin yapıldığı tarihten de bahsedilmedi. Buna karşın geniş çevrelerce İsrail?in birkaç ay önce tutukladığı Rafet Nasif?in ve Nablus Şehri?nde suikastla öldürülmeye çalışılan Şeyh Hamid El-Beytavi?nin Batı Yaka?daki üç temsilciden ikisi olduğu sanılmaktadır.
Hareketten sadır olan bilgilere göre Hamas?ın Ürdün?deki eski temsilcisi Muhammed Nezzal de siyasi büronun üyeleri arasında yer almaktadır. Yayılan spekülasyonlara göre Muhammed Nezzal son siyasi seçimlerde siyasi üyelikten ayrılmıştır. Hareketin eski Şam temsilcisi ve şu anki İran temsilcisi İmad el-İlmi, hareketin basın bürosu sorumlusu İzzet er-Rişk, Sami Hatır ve Muhammed Nasır da büronun üyeleri arasında yer almaktadır.
Yönetici Ofis
Bazı gözlemciler Hamas?ın Mini Şura Meclisi?nin yönetici ofisle aynı şey olduğunu düşünmektedir. Ancak büyük kısmı ikisini farklı görmektedir. Ancak her iki kesim gözlemciler de yönetici büronun gizli bir kuruluş olduğu ve üyelerinin de gizli tutulduğu noktasında birleşmektedir. Bu ofis, örgütsel işlerin ve hareketin bölgede saha izlemesinin, derneklerin ve bölümlerin takip edilmesine ek olarak basın çalışmaları ve güvenlik işlerinin sorumluluğunu taşımaktadır. Bu, hareketin en üst düzey örgütsel kuruluşlarından bir tanesidir. Bu ofiste siyasi ve askeri liderler temsil olunmaktadır.
Hareketin aralarında hapishanelerde ve tutukevlerindeki örgüt yetkilileri de olmak üzere çeşitli bölgelerde yayılmış liderliklerinin son merciinin yönetici büro olduğuna dair baskın görüş bulunmaktadır. Yönetici büronun üye sayısı 11 ila 15 arasındadır. Bu sayıyı aralarında siyasi büronun başkanı ve yardımcısı da olmak üzere 25?e çıkaranlar da bulunmaktadır. Hamas?ın yönetici bürosundan bahseden raporlar siyasi büro başkanının yönetici büronun toplantılarına katıldığına ancak başkanlık etmediğine işaret etmektedir. Yönetici büronun bağımsız bir başkanı bulunmaktadır. Bu başkan bir zaman sınırlandırılması bulunmaksızın işlerini yürütür. Büronun şu anki başkanının kim olduğu ve Filistin?in içinde mi yoksa sürgünde mi kısacası nerede olduğuna dair neredeyse doğruluğu bulunmayan noktalara varan çeşitli spekülasyonlar bulunmaktadır.
Davet Birimi
Hamas hareketi çalışmalarını bir dizi uygulama organları aracılığıyla yürütmektedir. Bunların arasında hareketin güvenlik birimi, toplu eylem birimi yer almaktadır. Başlarında ise; hareketin en önemli birimlerinden biri olarak davet birimi gelmektedir. Çünkü bu birim, camilerde yapılan davet ve eğitim etkinlikleri aracılığıyla yeni elemanların toplanma sorumluluğunun kendisine yüklendiği birimdir. Bu birim elemanların çoğunu hareketin güvenlik organları ve askeri birimi gibi diğer birimlerine aday gösterir. Bu da İslami terbiye ve dindar gençlerin içlerinde cihat ve fedakârlık ruhunu oluşturan ruhsal güç vesilesiyle gerçekleştirilir.
Hamas davetini, vaaz, eğitim, gençlik etkinlikleri ve farklı toplanmalar yoluyla ortaya koymaktadır. Toplumun tüm işçi tabakalarını, tüccarları, serbest meslek sahiplerini, üniversite öğrencilerini, gençleri hatta ana okullar ile ilkokullardaki yeni nesilleri dahi kapsayacak şekilde çeşitli alanlarda yayılmıştır. İki İsrailli yazar; Shaul Mcal ve Abraham Selig?in ?Hamas Devri? isimli kitaplarındaki Yediot Ahronot?un 1999 yılında yayınladığı ?Davet Etkinlikleri İçin Kapsamlı Plan? başlığı altındaki iç belge hareketin yıllık olarak okul öğrencileri için bir program çalışması ortaya koyduğuna işaret etmektedir. Bu programı, aylık dergi çıkarılmasını, gençler arasında din, eğitim ve kültür alanlarında yarışmalar düzenlenmesi yoluyla İslami değerlerin yayılmasını, kitapların, kasetlerin ve posterlerin dağıtılmasını kapsamaktadır. Bu eğitim etkinliği kapsamında Hamas, gençler ve öğrenciler için özel Kur?an ezberleme kursları aracılığıyla camilerde işlerlik gösteren ?Kur?an?ın rolü? ağı kurmuştur.
Hamas?ın okullarda davet alanında çalışan öğrencilere yönelik 1992 yılında dağıttığı bir liste olan ?Müslüman öğrencinin notu?nda da hareket öğrencilere şöyle hitap etmiştir; ?Benim üzerime düşen Allah?a davet ile eğitimin entegre olduğu bir yol bulmaktır (?) Daima Allah?a davetin yüce hedef peygamber ve elçilerin işi olduğunu hatırlıyoruz?.
Hamas?ın davet birimi temel olarak çeşitli konularda dersler ve konferanslar, insanlara fetvalar veren hatiplerden, vaazcılardan ve davetçilerden oluşmaktadır. Hareket basına, dini vaaz aracı gözüyle bakarak önem vermektedir. Ayrıca evlilik, cenaze, aileler arasında uzlaşma, Cuma ve tatil günlerinde hutbe verme gibi sosyal etkinliklerden de faydalanmaya çalışmaktadır.
Askeri kanat
Hamas, 1991 yılının sonunda ?İzzettin Kassam Tugayları?nın kurulduğunu ilan etti. Hedef, harekette bağımsız, gizli, örgütlenmesi hareketin siyasetleri ve konumlarıyla bağlantılı, içte ve dıştaki komuta merkezlerine direk tabi olan ve onlar tarafından yönlendirilen bir askeri kanat oluşturulmasıydı.
Kassam Tugayları bölgeler düzenine tabi olmaktadır. Tüm bölgeler veya alanlar için özel bir askeri komuta bulunmaktadır. Ancak tugayların orada ya da buradaki sorumlularının belirlenmesi güvenlik açısından zordur. Kassam Tugayları özel gizlilik duvarlarıyla çevrelenmiştir. Suikasta uğrayanlar ya da işgalcinin takip edildiklerini ilan ettikleri dışında liderlerinin kim olduğu bilinmediği gibi sayıları da kesin olarak bilinmez. Kesin olmayan bilgilere göre Gazze Şeridi?nde on binlerce, Batı Yaka?da da birkaç bin kadardır.
Örgütsel yapısı tugayları; lojistik gelişmiş bir düzene sahip; yüksek düzeyli düzenli bir orduya benzer kılmaktadır. Füzeler bölümü, patlayıcı mayınlar bölümü, bombalar ve sığınaklar bölümü gibi bir dizi kısımdan oluşan bir silah sanayi birimini içermektedir. Aynı şekilde şehitler birliği, özel birlik, hava savunma birliği, gözetleme ve takip etme birimi ?bu birim bilgileri toplama üzerine çalışmaktadır- gibi çeşitli bir dizi askeri birliklerden oluşmaktadır.
Murabıtlar birliği Kassam Tugaylarının en büyük askeri birliklerinden sayılıp beş bölükten (Kuzey Bölüğü, Orta Bölük, Gazze Bölüğü, Han Yunus Bölüğü ve Güney Bölüğü) oluşmaktadır. Tüm bölükler de birliklere, bölümlere ve kısımlara ayrılmaktadır. Bir kısım 11 savaşçıyı kapsamaktadır. Her kısım da iki hücreye ayrılır. Her kısımda 5 savaşçı ve bir lider bulunur. Görevler aralarında bölüşülür. İki tanesi anti-tank füzelerini fırlatmaktadır. Diğer ikisi keskin nişancı olup biri de mühendistir (görevi patlayıcıları ekmek ve etkinleştirmektir). İzzeddin Kassam Tugayları?nın kadın mücahitlere özel ?kadın kanadı? bulunmaktadır. Bu bağlamda Hamas?ın askeri birimi, siyasi ve davet projelerinde süngünün başını temsil etmektedir. Hareketin, çeşitli yönlerden gelen fırtınaların önünde duracak sert yüzüdür. Bu nedenle hareket, kenetlenmesine, güçlü kalmasına, sağlamlığını artırmasına ve gerekli finansmanını sağlamaya azmetmiştir.
Kassam?ın hareket tarafından gördüğü ihtimam bazı gözetmenlerde, özellikle son yıllarda elde ettiği ve o dönemde ?askeri çözüm? olarak isimlendirdikleri başarılar ?aralarında Gazze?yi kısa sürede kontrol altına alması da bulunmaktadır- ya da son olarak Gazze Şeridi?nde İsrail saldırısını savuşturma başarısı aracılığıyla harekette ?asker?in karar alınması seviyesinde en büyük payı aldığı baskın inancını doğurmuştur. Bu çerçevede Filistinli yazar Adnan Ebu Amir; Hamas?taki baskın kurumsal yapı, hareketin geleceğini ilgilendiren hususlarda ayrıntılı kararların alınmasında; özellikle de askeri ve güvenlik konularında askerin merkezi bir grup oluşturmaya başladığına işaret ediyor, demektedir. Yazar daha sonra şöyle ekliyor; ?ancak bu, belki de askerin kendisi Hamas?ın askeri kanadı bulunan siyasi bir hareket olmaktan önce temelde İslami, davetçi bir hareket olduğunu idrak ettikleri için kesin olarak diğer örgütlerde bilinen siyaset ve asker ayrımının yayılması veya siyasi kararın askerileştirilmesi anlamına gelmemektedir.
Kassam silahlı bölüklerinin tarifinde Hamas Hareketi?nin siyasi liderleriyle ilişkilerine dair şöyle demektedir; ?bu, örgütsel bir birbirini tamamlama ve alansal olarak ayrılma ilişkisidir. Biz, Hamas Hareketi?nin yapısından ve vücudundan bir parçayız. Karar yapımı ve iç düzenine uygun olarak yönlendirmeye katılmaktayız. Askeri eylemle ilgili çalışmalarda siyasi liderlikten ayrılmaktayız?.
İç ve dış sorun
Hamas?ın 1989 yılında merkezi liderliğinin, içeride başta Ahmet Yasin olmak üzere liderlerinin yakalanmasının ardından dışarıya taşınması da hareketteki tartışma idaresine yönelik değişimlere yol açtı. Doğal olarak üretim süreci ve karar akışına etki etti. İç ve dış liderlikler arasında problem çıktı. Bu sorun; özellikle karar alma hakkı hususunda zaman zaman ortaya çıkmaktadır.
Yazarlar ve gözlemciler ara ara bu sorunu ağırlaştırma eğilimi göstermektedir. Başkaları ise bunun, hareketin karar yapma eyleminde dış liderliğin geçmişte ağırlığının daha fazla olması nedeniyle o zamanlar mümkün olduğu görüşünü savunmaktadır. Ancak şimdi iç ve dış, tesirde hemen hemen aynı seviyede durmaktadır. Hatta bazı zamanlar Hamas?ta için tesiri bölgede vuku bulan olayların yükünü taşımalarına bakılarak daha fazla olabilir.
İç ve dış liderlikler arasında ayrılıklara yol açtığı tahmin edilen en önemli konulardan bazıları şunlardır: Hamas?ın aslan payı alarak kazandığı son seçimlere girilmesi, Filistin Kurtuluş Örgütü ve Filistin Yönetimi ile ilişkiler kurulması, İsrail?e füzeler fırlatılması. Adnan Ebu Amir şöyle demektedir; ?karar alma unsurlarını incelememizde şu önemli gerçeği idrak etmemiz gerekir: içten ve dıştan herkesin elinde kararı kendi menfaatine meylettirmeyi istettirecek güç kozları bulunmaktadır. İç, düzenlemenin ?tüm düzenlemenin- içte mevcut olmasında ifade bulan önemli bir koza sahiptir. İşte bu, kuralları ve örgütsel grupları arasında yer alması gerekçesiyle bazı alansal kararların alınmasında kudret veren büyük bir güç noktasıdır. Dış liderlik ise bazı yönelimleri frenlemeye kendisini kadir kılan finans kozunu taşımaktadır. Ancak bu, yönelimlerini geçerli kıldırmak için (para musluğunu) istediği gibi kullanacağı anlamına gelmez. Durum bu surette değildir?. Ebu Amir şöyle ekledi; ?Hareketin, çıkabilecek anlaşmazlıkları daha fazla sükûnetle ve basından uzak bir şekilde gözden geçirmesi sayesinde bu (iç ve dış) problemin üstesinden geldiğini sanıyorum.?
