Kitaptaki bütün isimler müstear ama ?Kadet?i de, ?Meram?ı da tanımış kadar oluyorsunuz
Ayşe Düzkan / Star
Gerçek adını, dolayısıyla fotoğrafını da görmüyorsunuz bu sayfada ama bu orta yaşlı adamın zehir gibi zeki olduğu her halinden belli. Öyle olmasaydı, zamanında o kadar büyük paraların, arttırsın diye emanet edildiği insanlardan biri olmazdı. Müstear adıyla Yusuf Boz, para piyasalarında geçirdiği yılları Açık Pozisyon adlı kitabında toplamış. Konuya bakıp burun kıvırmayın, bir polisiye kadar heyecanlı, bir mizah kitabı kadar eğlenceli Açık Pozisyon. Yusuf Boz?la konuştum.
Bu krizden en çok kim etkilenecek?
Bütün krizlerde para zenginler arasında el değiştirmez, fakirler, orta halliler imkanlarının çok fevkinde harcama yaparlar, bunu birileri sübvanse eder, kriz çıkar. 1994?e, 2001 krizine bakın. Ablam ABD?de yaşıyor, normalde 3 bin dolardan fazla aylık konut kredisi ödeyemeyecek insanlar 3 bin dolarla 300 bin dolarlık evi de değil, bir milyon dolarlık evi alır. Alır ama içini döşemeye parası yetmez. Sonra adama derler ki sen bunu bir milyona aldın ama bu bir buçuk aslında. Bunun 300 bin dolarını daha sana borç verelim. Bu neden oluyor çünkü ABD hiçbir şey üretmiyor. Yazılım, film, avukatlar, bankacılar, bir de konut. O yüzden kime para vereceksin? Microsoft?un paraya ihtiyacı yok ki. Çeliğe falan versen, beş yılda sonuç alır, fabrikalar falan yapacak. Konut ise 8 ay. Ayrıca ikinci, üçüncü ev vergi problemi çıkartacağı için kimse almaz. O yüzden adamın mevcut evine değer kazandıracaksın. 45 yaşındayım, kredi kartlarında 2-3 milyar balansım vardır, taksitlerden dolayı. Benim yaşımdaki bir Amerikalı?nın 3 milyon dolar borcu vardır. Çünkü ev daha bitmemiş. Bu adamın krizden etkilenmesi nasıl olur? Herhangi bir Amerikalı?nın 35 günlük hayatı çevirebilecek parası vardır.
Bize ?yetersiz? olduğumuz anlatıldı
İnsan böyle borçlanmayı neden kabul eder?
Yetersizlik duygusundan. Evim yeterli değil, işim yeterli değil, arabam yeterli değil, karım veya kocam yeterli değil, çocuklarım yeterli değil. O yaptığım yemek yeterli değil, o yaptığım tatil yeterli değil. 1980?li yıllardan sonra biz de tamamen yetersiz olduğumuzu anlatan bir sisteme girdik. Neyi yeterli kılabiliriz? Mali gücümüzü. Bu ABD?ye çok beziyor. Krizin ortasında Wall Mart?ta adam ezildi. Sabah kalkıyorlar, mağaza açılıyor, Noel satışları başlayacak. Bu da onlarda Nevroz?da ateşin üzerinden atlamak gibi bir gelenek. Sabah 06.30?da mı açılıyor, orada olman lazım. Binlerce kişi bir anda dayandılar kapıya, Etyopyalı göçmen çocuk camların altında kalıp öldü. Ve o gün Wall Mart kapanmadı.
ABD?de nüfusun üçe ayrıldığı söylenir. Bir kısım evsizler, ne vergi veriyorlar ne hizmet veriliyor onlara. İkinci kısım çalışanlar, üçüncü de onların hizmet ettikleri.
ABD?nin dış politikası dahil hiçbir işinin, tasarlanıp da yapıldığına inanmam ama böyle bir sonuç var. 1980?li yıllarda ABD?de bir profesörümüz ?Orta sınıf ortadan kalkacak çünkü hiçbir şey üretmiyoruz, her şeyimizi Japonya?da, Çin?de üretiyoruz? derdi. O zaman da dünyaya satacak bir şeyin -film ve Windows dışında- yok. Nitekim orta sınıfı ortadan kaldırdılar.
Kitapta en çok Mücahit?i sevdim, bir de Çorap?ı...
Mücahit çok düzgün bir adamdır, hala da öyledir, kitabı imzalayıp götürdüm, duygulandı. Çorap kısa bir süre sonra çıktı işten, aile işi vardı, oraya gitti. Bir kere geri düşeceğin bir pozisyonun varsa bu işte başarılı olma şansın az.
İş hayatındaki aileler arasında çocukları işin başına getirmeden bir yerde çalışmalarını istemek de bir kalıp sanırım.
Ama bu da yanlış anlaşılabiliyor. Bizim bir uzman yardımcısı vardı, Corvet?le geliyordu işe, babası müteahhit. Patronun dikkatini çekti, ?Bu ne ya, kim gelmiş, bana mı geldiler? diyor adam Üç ay sonra ayrıldı zaten.
Yeni kitabınızı anlatır mısınız?
Üç kızım var. Bu büyük bir şans. Anne olmanın eşimin hayatında çok daha büyük bir proje olduğunun da farkındayım. Bizde şöyle şeyler olmuyor, ?Babam piyano çalmamı istedi ben yapamadım öyleyse kızım yapsın.? Hem kızların hem de annelerinin okuyabileceği bir şey yazılabilir. Bunu bir kadın yazsa daha güzel yazabilir, psikolog bir kadın yazsa daha da güzel yazabilir ama dışarıdan görünen şeyleri göremeyebilir. Doğum odasında başlıyor, kendi kızını doğurduğu odada bitecek. Çağımızın annesinin kendisine söylediği her şeye ?Üff, anne? diyecek.
Düzenli kazandığı para azalan veya artan erkek genellikle eşinden boşanır
Kriz insanların hayatına ne yapar?
Psikolojide hani bir travma gelince önce inkar vardır. Bulunur bir şeyler denir, evden bir şeyler yaparım denir, hiç biri olmaz. Sonra, elindeki parayı çoğaltmak için çıktığı ortamdaki borsalara falan girer. Sonra onun yetmeyeceğini görür çünkü çocuğun okul taksiti 25 bin liradır. Yapacağı en son şey çocuklarını okuldan almaktır. Ama çok sıkılır. Erkek olduğu için sıkıntısını eşiyle paylaşmayı zayıflık sayar. Bu sefer kadın ?Ne oldu bizim durumumuza?? der ve genellikle boşanırlar. Erkekler kazandığı paranın altında veya üstünde bir para verdiğinizde genellikle boşanır. Uzun süre on lira maaşla çalışıyorduysa beşe razı olmaz. Üçe bile razı olmasının çok önemli bir onur ve hayat dersi olduğunu anlamakta güçlük çeker. Biz de ?Hakkasan?a gidelim? deyince ?beni m öyle bir param yok? demek ayıp sayıldığı için içine kapanır. Böyle yaralanan çok arkadaşım oldu.
CEO ?Ne bileyim çocuklar dedi girdik bu işe? diyemez ki
Anneniz övünüyordur sizinle.
Ben fena kariyer yapmadım, uzman yardımcısı girdiğim bir yerde, beş yıl içinde genel müdür oldum. Övünemedi çünkü birincisi ne iş yaptığımı anlamadı. Çalıştığım bankanın şubesini görünce gururlanırdı, bir de arada sorardı ?Bankadan bir şey gelmiş bana...? diye. Her gün anormal bir risk alıyorsun sonra oturuyorsun, ?Bu ne ya? diyorsun. Ben ?Bu ne ya?dan sonra ertesi gün aynı riski alma iştahı az olanlardan olduğum için beceremedim. Arkadaşlarım var, 45 yaşında, hala oturup faiz konuşuyorlar. Lehman Brothers battı, CEO aslında elinde son top kalan adam. Bu geldi de batırdı diye bir şey de yok. İki sene önce yılın CEO?su seçildi. Tipik bir ABD?li CEO. CEO olduğu gün şirketi ileri götürürüm, bütün dünyanın borçlarını silerim, falan dememiş. ?Hadi oğlum, oldu bu iş. Bahamalar?daki ev tamam? demiştir. Adama bilmediği bir şey soruyorlar o da ?Ne bileyim, çocuklar olur dedi girdik bu işe? diyemiyor. Türkiye?de de bu işler böyledir (düşünüyor, iki bankanın ve yöneticilerinin adını veriyor) yok ... ve ... bilir. Bu CEO kendi de inanamıyor son on gündür olanlara, gidiyordu, geliyordu, uçaklar falan... şirket battı, Kongre?nin önündesin, neden battığını anlatmak zorundasın. Hiçbir cevap veremiyor. O zaman aldı paraları gitti deniyor, halbuki böyle bir şey yok. Bu iş gerekli mi, gerekli. Sonuçta bizim gibi kendisi bir şey yapacak parası olmayan ülkelerin paraya ihtiyacı oluyor.
