Erhan AFYONCU yazdı...
Balkanlar?daki mahzun Osmanlı camileri
Osmanlı, Balkanlar ve Orta Avrupa?da 13 binden fazla eser inşa etti. Ancak bugün bunların birçoğu mevcut değil. Mevcut olanların bir kısmı da harabe hâlinde. Balkanlar?daki Osmanlı camileri ve diğer eserler Türkiye?den yardım eli bekliyor.
Anadolu Türkleri, Rumeli?ye ilk defa 1261?de Türkiye Selçuklu Sultanı İkinci Gıyaseddin Keykavus?la beraber geçerek, Dobruca?ya yerleşmişlerdi. Osmanlılar, Rumeli?ye ilk defa 1322?de, Bizans?taki iç savaş sırasında geçtiler. Sistemli olarak Rumeli?ye yerleşme ise 1353?ten sonra başladı.
BALKAN FATİHLERİ
Orhan Gazi?nin oğlu Süleyman Paşa, 1354?te Gelibolu ve çevresini fethetti. 1357?de, Süleyman Paşa?nın ölümünden sonra kardeşi Birinci Murad Balkan fatihliğine soyundu. 1360?larda Edirne?nin fethi Osmanlılar?ın Avrupa?da kati şekilde yerleştiğini gösteren bir hadiseydi. Bu fetih, Anadolu Türk tarihi için olduğu kadar, Balkanlar ve Avrupa için de bir dönüm noktası oldu.
II. Murad döneminde inşasına başlanılıp, Fatih tarafından bitirildiği çok açıktı. Muslümanlar?ın uzun mücadelesi sonunda kitabe eski yerine konuldu.
Üsküp?te Osmanlı Mimari Eserleri isimli kitapta, şehirdeki mevcut, harabe ve bugün mevcut olmayan cami, türbe, tekke, çarşı, bedesten, han, kervansaray, hamam, çeşme, suyolu, köprü, konak, hükümet binaları, mektepler ve Üsküp Kalesi yeni, eski fotoğraflar ve planlarla anlatılıyor. Enka Holding?i Rumeli?nin Bursa?sıyla ilgili böyle önemli bir kitabı yayınladığı için tebrik ediyor, Rumeli tarihini aydınlatacak yeni eserler bekliyoruz.
RUMELİ?DE OSMANLI MİRASI
Rumeli?yle ilgili kitapların birbiri arkasına çıkması sevindirici. Hazinedaroğlu İnşaat Grubu?nun destekleriyle fotoğraf sanatçıları Ahmet Kuş-Feyzi Şimşek ve İbrahim Dıvarcı tarafından birinci cildi çıkarılan kitap Osmanlı?nın Rumeli?deki eserlerinin envanterinin başlangıcı olacak
Rumeli?de Osmanlı Mirası?nın birinci cildinde Arnavutluk?taki Akçahisar, Avlonya, Berat, Ergiri Kasrı, İşkodra, Kavaya, Görice, Lezhe, Preze, Progradec, Tepedelen, Tiran, Unrok ile Makedonya?daki Debre, Gostivar, İştip, Kalkandelen, Kircova, kumanova, Manastır, Ohri, Pirlepe, Rense, Struga, Üsküb ve Köprülü?deki Osmanlı kale, cami, medrese, hamam, köprü, çeşme, konak, türbe, bedesten, saat kulesi, suyolları vs.nin fotoğrafları yer alıyor. 217 eserin fotoğraflarının altında ise eser hakkında kısaca Türkçe ve İngilizce bilgi veriliyor.
Eserin daha sonra yayınlanacak ikinci cildinde Sırbistan, Karadağ, Bosna Hersek, Macaristan ve Hırvatistan, üçüncü cildinde ise Yunanistan (Girit ve Rodos dahil), Bulgaristan, Kosova, ve Romanya?daki Osmanlı eserleri yer alacak. Bu kitaplar özellikle Osmanlı eserlerinin bugün ne durumda olduğunu gösterdikleri ve bugünkü durumlarını kayıt altına aldıkları için son derece önemli.
Böyle bir eseri bize kazandırdıkları için emeği olan herkesi tebrik ederken ufak bir eksikliğe de dikkati çekmek istiyorum. Seyahate çıkmadan önce gidilecek bölgeyle ilgili ön hazırlık daha geniş yapılırsa kitapta yer almayan Osmanlı eserleri ve eserler hakkındaki bilgi eksiklikleri asgariye iner. Örneğin kitapta yer almayan Arnavutluk Draç?taki (Durres) kalenin burçları Osmanlı eseridir.
1371?deki Çirmen zaferiyle, Edirne ve Batı Trakya emniyete alındı. Meriç Nehri tamamen Osmanlı kontrolüne girdi. Osmanlılar?a karşı Balkanlarda oluşturulmaya çalışılan direniş kırıldı ve Balkanlardaki Macar nüfuzu azaldı. 15 Haziran 1389?daki Birinci Kosova zaferi neticesinde Tuna Nehri?nin güneyindeki Balkan bölgesinde direnebilecek bir kuvvet kalmamıştı.
RUMELİ?NDE TÜRK İSKÂNI
Süleyman Paşa zamanında Rumeli?de tutunabilmek için başlatılan şuurlu iskân siyaseti, ondan sonra da devam ettirildi. Osmanlılar, aşiretleri özellikle köprü ve geçitlere yerleştirdiler. Fethedilen yerlerin imar ve iskânı için vakıflar kurularak, ıssız yerler şenlendirildi.
Yeni fethedilen bölgelerde boşalan yerler Türkmenler?le dolduruldu. İki taraflı yapılan sürgünlerde değişik milletlerden ve kültürlerden insanların birbirine kaynaşması ve dolayısıyla merkezi idareyi kuvvetlendirecek mahiyette homojen bir cemiyet meydana getirmek gayesi takip edilmişti.
Göçmen Türkler genellikle yeni köyler kurmuşlar, şehir ve kasabalarda da ayrı mahalleler teşkil ettiler. Türkler?in Rumeli?ye geçişiyle, bu bölgelerdeki iktisadi hayatta büyük bir canlanma oldu. Yapılan camiler, medreseler, hanlar, köprüler vs ile Rumeli?ye Türk damgası vuruldu.
MAHZUN CAMİLER
1683?te İkinci Viyana kuşatmasından sonra Osmanlı?nın toprak kaybetmeye başlamasıyla birlikte Rumeli?nin yapısı değişmeye başlandı. İlk olarak Macaristan?daki Osmanlı eserleri yok edildi. Daha sonra Yunanistan?ın kurulmasıyla birlikte Mora?daki Osmanlı eserlerini başına aynı şeyler geldi. Osmanlı yavaş yavaş küçüldü. 93 Harbi?nin ve Balkan Savaşı?nın kaybedilmesinden sonra Rumeli?de Osmanlı hakimiyeti sona erdi. Bu süreçte birçok Osmanlı eseri tahrip edildi. Rumeli?de 13 binden fazla Osmanlı eseri inşa edilmişti. Sırf Bulgaristan?da 3339 Osmanlı eseri vardı.
Yunanlılar, Bulgarlar, Sırplar ve diğer milletler 19. yüzyılın sonlarında özerklik kazandıktan itibaren Avrupalılar ve Ruslar?ın da kışkırtmalarıyla bilinçli olarak Osmanlı eserlerinin önemli bir kısmını yok ettiler. Yok edemedilerse özellikle camilerin minarelerini yıkıp şehirdeki İslami silueti ortadan kaldırdılar. İkinci Dünya Savaşı?nın ardından Balkanlar?daki birçok ülkede Komünist sistemin kurulması Osmanlı eserlerinin tahribatını artırdı.
Ağustos ayının sonlarında Balkanlar?ı adım adım bilen değerli kardeşim Mustafa Saraç?ın başkanlığında Eman Tur?la birlikte Arnavutluk ve Makedonya?yı gezerken harap Osmanlı eserlerini görünce hüzünlendim. 1478?de Arnavutluk?ta Akçahisar?ın fethinden sonra Fatih Sultan Mehmed?in inşa ettirdiği camiinden sadece temelleri ve minaresinin kaide kısmı kalmış. Aynı şekilde Türk evleriyle muhteşem bir şehir olan Berat?ta Kırmızı Cami yok olmak üzere.
Ahmet Kuş-Feyzi Şimşek ve İbrahim Dıvarcı?nın hazırladığı Rumeli?de Osmanlı mirası isimli kitaptan Makedonya?da Pirlepe Çarşı Cami, İştip Hüsamedin Paşa Cami, Manastır Koca Cami, Kumanova Koca Mehmed Bey Cami; Arnavutluk?ta ise İşkodra Kiraz Cami ve Elbasan Nazır Bey Cami?nin harap vaziyette olduğunu görüyoruz.
Bugün Balkanlar?da tam olarak ne kadar Osmanlı eseri kaldığını bilemiyoruz. İlk iş olarak eserlerin sağlıklı bir envanterin acilen çıkarılması gerekiyor. Ardından önceliği Müslümanlar?ın yaşadığı, yani sahip çıkacak birilerinin bulunduğu eserlere vererek Osmanlı yapılarını restore etmek gerekiyor. Son yıllarda TİKA, Diyanet Vakfı ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi birçok ülkedeki Osmanlı eserini restore etmeye başladı. Özellikle TİKA takdir edilecek bir çalışma içerisinde. İnşallah bu restorasyon çalışmalarına diğer kurumlarımız ve zengin işadamlarımız da katılır da mahzun Osmanlı eserleri ayağa kaldırılır.
Osmanlı Beyliği, Söğüt ve çevresinde kurulmuş bir beylikti. Ancak tarihin gördüğü en büyük imparatorluklardan birisi olarak tarih sahnesine çıkması, kurulduğu topraklarından dolayı değil, her açıdan zengin ve siyasi direnişin az olduğu Rumeli toprakları yüzündendir. Osmanlı Beyliği?nin yayılma alanı uygun fırsatlar çıkmadığı takdirde Rumeli oldu. Osmanlı Beyliği?nin Rumeli?de kuvvetlendikten sonra Anadolu?yu içine aldığına dikkat etmek gerekir. Devletin ana siyasi organizasyonunu sağladığı bölge de Rumeli?dir. Osmanlı İmparatorluğu Rumeli?de öylesine sağlam bir yapı kurmuştur ki, Fetret Devri?nde Anadolu toprakları çok kısa sürede elinden çıkarken, burasının büyük bir bölümü elinde kalmış ve bu saha sayesinde varlığını sürdürebilmiştir. Timur istilasından sonra Osmanlılar Rumeli?yi gerçek yurtları saymaya başladılar.
Dikkat edilmesi gereken bir husus da, Osmanlı devlet teşkilatında kurulan ilk yönetim birimlerinin Rumeli adını taşıması ve bunların teşrifatta daha sonra kurulan Anadolu adlı birimlerden önde gelmesidir Örneğin, Rumeli Beylerbeyliği?nin Anadolu Beylerbeyliği?nden, Rumeli Kadıaskerliği?nin Anadolu Kadıaskerliği?nden üstün olması.
Tarihçi Paul Wittek, Rumeli?nin Osmanlılar için ?varlık sebebi? olduğunu, Balkan Harbi sonunda Osmanlılar?ın varlık sebeplerini yitirdiklerini belirtir. İlber Ortaylı hocamız da, Osmanlı Devleti?nin fiilen 1912?de sona erdiğini belirtir.
ÜSKÜP?TE OSMANLI İZLERİ
Kendisi de Üsküplü olan İşadamı Şarık Tara?nın kurucusu olduğu Enka Holding, Lidiya Kumbaracı-Bogoyeviç?in ?Üsküp?te Osmanlı Mimari Eserler? isimli kitabını çok güzel bir baskıyla Türkçe olarak yayınladı. Kitapta Üsküp?te bulunan Osmanlı eserleri anlatılıyor.
Büyük şairimiz Yahya Kemal?in de memleketi olan Üsküp tam bir Osmanlı şehridir. Hristiyanlar, Makedonya?daki Osmanlı izlerini silmek için uzun süredir mücadele ediyorlar. Üsküp?te şehri ikiye bölen Vardar Nehri üzerindeki Osmanlı köprüsünün Roma eseri olduğunu iddia edip, köprüdeki Türk damgası kitabeyi yerinden söktüler. Hâlbuki,
köpünün II. Murad döneminde inşasına başlanılıp, Fatih tarafından bitirildiği çok açıktı. Muslümanlar?ın uzun mücadelesi sonunda kitabe eski yerine konuldu.
Üsküp?te Osmanlı Mimari Eserleri isimli kitapta, şehirdeki mevcut, harabe ve bugün mevcut olmayan cami, türbe, tekke, çarşı, bedesten, han, kervansaray, hamam, çeşme, suyolu, köprü, konak, hükümet binaları, mektepler ve Üsküp Kalesi yeni, eski fotoğraflar ve planlarla anlatılıyor. Enka Holding?i Rumeli?nin Bursa?sıyla ilgili böyle önemli bir kitabı yayınladığı için tebrik ediyor, Rumeli tarihini aydınlatacak yeni eserler bekliyoruz.
RUMELİ?DE OSMANLI MİRASI
Rumeli?yle ilgili kitapların birbiri arkasına çıkması sevindirici. Hazinedaroğlu İnşaat Grubu?nun destekleriyle fotoğraf sanatçıları Ahmet Kuş-Feyzi Şimşek ve İbrahim Dıvarcı tarafından birinci cildi çıkarılan kitap Osmanlı?nın Rumeli?deki eserlerinin envanterinin başlangıcı olacak
Rumeli?de Osmanlı Mirası?nın birinci cildinde Arnavutluk?taki Akçahisar, Avlonya, Berat, Ergiri Kasrı, İşkodra, Kavaya, Görice, Lezhe, Preze, Progradec, Tepedelen, Tiran, Unrok ile Makedonya?daki Debre, Gostivar, İştip, Kalkandelen, Kircova, kumanova, Manastır, Ohri, Pirlepe, Rense, Struga, Üsküb ve Köprülü?deki Osmanlı kale, cami, medrese, hamam, köprü, çeşme, konak, türbe, bedesten, saat kulesi, suyolları vs.nin fotoğrafları yer alıyor. 217 eserin fotoğraflarının altında ise eser hakkında kısaca Türkçe ve İngilizce bilgi veriliyor.
Eserin daha sonra yayınlanacak ikinci cildinde Sırbistan, Karadağ, Bosna Hersek, Macaristan ve Hırvatistan, üçüncü cildinde ise Yunanistan (Girit ve Rodos dahil), Bulgaristan, Kosova, ve Romanya?daki Osmanlı eserleri yer alacak. Bu kitaplar özellikle Osmanlı eserlerinin bugün ne durumda olduğunu gösterdikleri ve bugünkü durumlarını kayıt altına aldıkları için son derece önemli.
Böyle bir eseri bize kazandırdıkları için emeği olan herkesi tebrik ederken ufak bir eksikliğe de dikkati çekmek istiyorum. Seyahate çıkmadan önce gidilecek bölgeyle ilgili ön hazırlık daha geniş yapılırsa kitapta yer almayan Osmanlı eserleri ve eserler hakkındaki bilgi eksiklikleri asgariye iner. Örneğin kitapta yer almayan Arnavutluk Draç?taki (Durres) kalenin burçları Osmanlı eseridir.
