Cumhuriyet tarihinin ilk özel uçak fabrikası ile uçuş okulunu kuran ve iki uçak modeli üreten Nuri Demirağ?ın başına gelenler de Hezarfen Çelebi?nin yaşadıklarından farklı değil.
Belgesel Sinemacı Savaş Güvezne?nin bir buçuk yıl süren araştırması ve sekiz aylık çekimlerin ardından gün yüzüne çıkardığı ve ?Beşiktaş?ta bir Tayyare Fabrikası? adıyla belgeselleştirdiği Cumhuriyet?in bu ilk büyük girişimcilerinden Nuri Demirağ?ın hayatı, bir dönemin Türkiye?sine ışık tutuyor.
DEMİRYOLUNDAN HAVACILIĞA ? Savaş Güvezne?nin, Demirağ?ın kızı, torunu ve damadının da aralarında bulunduğu yaklaşık yirmiye yakın tanık ile yaptığı görüşme ve arşiv kayıtlarına dayanayarak verdiği bilgilere göre, 1886 yılında Sivas Divriği?de doğan Nuri Demirağ, adını demiryolu müteahhitliğiyle duyurmuştu. Sivas-Erzurum, Fevzipaşa-Diyarbakır, Afyon-Antalya, Irmak-Filyos hatlarında 1012 kilometrelik demiryolu döşeyen Demirağ?a soyadını 1934 yılında Atatürk bu yüzden vermişti.
Müteahhitlik yaparak büyük servet biriktiren Demirağ?ın havacılığa yönelmesi de ilginç bir olayla başlamıştı. O yıllarda vatandaşların bağışlarıyla uçak satın alabilen devlete Demirağ?ın kardeşi üç bin lira bağışta bulundu. Basın, bu bağışı bir kampanyaya dönüştürerek ağabey Nuri Demirağ?ı da katmaya çalışarak, ?Kardeşiniz üç bin lira verdi, siz de heralde dört bin verirsiniz? dedi. Buna karşılık Nuri Demirağ ?Hayır dört bin lira değil, bütün servetimi vereceğim? diyerek Türkiye?nin ilk uçak fabrikasını kurmaya girişti.
İLK ÖZEL UÇAK FABRİKASI ? İngiltere, Çekoslovakya ve Almanya?daki uçak fabrikalarını gezen Demirağ, Türkiye?nin ilk uçak mühendislerinden Selahattin Alan ile birlikte İstanbul Beşiktaş?taki bugün Deniz Müzesi olarak kullanılan Barbaros Hayrettin Paşa İskelesi?nin hemen ilerisinde 1936 yılında modern bir uçak fabrikası kurdu. Test uçuşu için de, bugün Yeşilköy?de, Atatürk Havalimanı?nın bulunduğu yerde, ihtiyaç duyulan pist ve atölyeler için 1559 dönümlük geniş bir arazi satın aldı. İlk siparişi Türk Hava Kurumu (THK) verdi. THK, birinci etapta 65 planör, ikinci etapta 10 adet eğitim uçağı istedi.
1937-1938 yıllarında birinci etaptaki planör sparişleri teslim edildi. İkinci etapta da eğitim uçağı olarak, çizimlerini Selehattin Alan?ın yaptığı tek motorlu Nu.D-36 tipi 24 uçak üretildi. Bu modelin motoru Çekoslavakya?dan alınmıştı.
TALİHSİZ KAZA ? Üretilen 10 uçağın teslim edilmeden önce Eskişehir?de test edilmesi gerekiyordu. Büyük heyecan yaşanıyordu. Bir pilotun, uçağı Eskişehir?e götürmesi gerekiyordu ancak uçuş deneyimi yetersiz olan mühendis Selahattin Alan uçağı bizzat götürmek isteyince bu görev ona verildi. Alan, Eskişehir?e iniş yaparken pistin önüne kazılan hendeğe düşüp yaşamını yitirdi. THK, pilotaj hatasından kaynaklanan bu talihsiz kaza üzerine bütün siparişlerini iptal etti.
Demirağ, dönemin cumhurbaşkanı ve hükümet yetkililerine mektuplar yazarak kurduğu uçak fabrikasının önemini anlattı ve THK?nın kararının düzeltilmesini istedi. Ancak bundan sonuç alamayınca THK?yı mahkemeye verdi. Mahkemenin atadığı bilirkişi Demirağ?ın lehinde görüş bildirmesine karşın mahkeme aleyhte karar verdi. Demirağ için artık zor günler başlamıştı. Bu karar Demirağ için sonun başlangıcı olmuştu.
İNÖNÜ ENGELİ ? Mücadeleyi bırakmayan Demirağ uçaklarını yurt dışında satmayı düşünmüştü. Ancak aynı yıl Türkiye Büyük Millet Meclisi?nin, ?Uçaklar harp malıdır, yurt dışında satılamaz? kararı sebebiyle Demirağ, uçaklarını yurt dışında da satamayacaktı.
Demirağ?ın önünde başka yol kalmamıştı ve fabrikanın kapısına kilit vurmak zorunda kaldı. Dönemin tanıkları, TBMM?nin bu kararının doğrudan Demirağ?ı hedeflediği yorumlarını yapmıştı. Dönem, ?Milli Şef? İsmet İnönü?nün etkili olduğu yıllardı. Sinemacı Belgeselci Savaş Güvezne?nin dönemin tanıklarıyla cevabını aradığı bu soru için ortak bir kanaat ortaya çıkmıştı: ?İnönü?nün Türkiye?nin en büyük girişimlerinden olan bu uçak fabrikasının kaderinden habersiz olması mümkün değildi, Demirağ İnönü?ye gönderdiği mektuplarla bu sorunları anlatmıştı. Demirağ?ın uçak fabrikası kapanmak zorunda kalmışsa, Sultan IV. Murad?ın rivayet edildiği üzere Hezarfen için ?Bu adem pek havf edilecek (korkulacak) bir ademdir, her ne murad ederse elinden gelür, böyle kimselerin bakaası caiz değil? diye sarfettiği bu sözlerin etkili olduğu muhakaktır.?
Nu.D-38 DÜNYADA A SINIFINA ALINDI ? THK?nın tüm siparişlerini iptal etmesi kararından yılmayan Demirağ, uçaklarının yeterliliğini kanıtlamak için Yeşilköy?de ?Nuri Demirağ Gök Okulu? adıyla bir okul açarak pilot yetiştirmeye başladı. Demirağ yılmadan uçaklarını kendi kurduğu yatılı okulda kullandı. Çoğu memleketi Divriği olmak üzere, çok sayıda ögrenciye pilotluk eğitimi verdi.
Bu öğrencilerin bütün masraflarını karşıladığı gibi, hepsine ayda 150?şer lira da burs verdi. Burada üretilen uçaklar 60 bin saatlik uçuş deneyimine ulaşarak, adeta yok olmaya mahkûm edilen fabrikasının Türkiye için önemini kanıtlıyordu. Bununla da yetinmeyen Demirağ, 1938?de yeni bir uçak modeli üretmeye girişti. Demirağ?ın Nu.D-38 adını verdiği bu çift motorlu uçak, barışta yolcu uçağı, savaşta bombardıman uçağı olarak kullanılacaktı. Saatte 270 kilometre hıza ulaşan bu model beş bin 500 metre yüksekliğe çıkabiliyordu. Bu modelle Demirağ, dünya uçak sanayiinin de dikkatlerini üzerine çekti ve dünya havacılığı yolcu uçakları A sınıfına alındı. THK ise, Demirağ?ın altı tane ürettiği bu uçağı, yolcu uçağı kategorisinde değerlendirmediği için satın almadı.
TARAF
