Türk-Rus Kardeşlik Antlaşması (Moskova Antlaşması) olarak bilinen anlaşma Türk Kurtuluş Mücadelesinde önemli bir yer teşkil ediyor.
Dönemin şartları açısından Doğu cephesinde yaşanan bu gelişme savaşın yeni bir şekil kazanmasına da ön ayak olmuştur.....
Moskova'da bulunan Türk ve Afgan delegeleri bir anlaşma yaptılar. Daha önce Boşlevikler'in Menşevik Gürcü hükümetine karşı harekete geçeceğini, bu sebeple Gürcüler'in elinde bulunana Artvin ve Ardahan'ın geri alınması gerektiğini bildiren Kâzım Karabekir gerekli hazırlıklara başlamıştı.
Artvin ve Ardahan'ın boşaltılması
Bu telgraf üzerine Ankara Hükümeti Menşevik Gürcü elçisine, Gürcüler'in Artvin ve Ardahan'ı boşaltmalarını, aksi takdirde askerî harekâta başlanılacağını bildirdi. 23 Şubat'ta da Kâzım Karabekir Paşa'nın harekâta başlaması bildirildi. Çarpışma olmadan Gürcüler buraları terk ederek çekildiler. Türk ordusu 23 Şubat'ta Artvin ve
Ardahan'a girdi. Ancak hızla ilerleyen Rus Kızılordu'su Batum'a girmiş, Türk ve Rus kuvvetleri karşı karıya gelmişti. Kâzım Karabekir Paşa bir Türk-Rus savaşı ihtimaline karşı her türlü hazırlığı yapmıştı. Fakat 16 Mart 1921 tarihi Türk-Rus Kardeşlik Antlaşması Batum'u Misak-ı Millî sınırları dışında bırakıyordu.
Anlaşmanın içerik ve kapsamı
Prof. Dr. Abdulhaluk Mehmet Çay'ın "Türkiye Cumhuriyeti Antlaşmalar/Konferanslar" isimli çalışmasındaki bilgiye göre; Meclis'in ve Doğu Cephesi Komutanı Kâzım Karabekir'in haberinin olmadığı Batum'un kaybı bir oldu-bitti şeklinde oldu. Bu antlaşmaya göre:
İki taraf da birinin tanımadığı devletlerarası bir antlaşmayı aynı şekilde tanımayacaktı.
Türkiye'nin Millî Misâk'la ilân ettiği hudutlar Rusya tarafından kabul edildi.
Osmanlı Devleti'yle Rusya Çarlığı arasındaki bütün muahedeler, bu antlaşmanın ışığı
altında hükümsüz olacaktı.
Kapitülasyonların kaldırılması Rusya tarafından kabul edilecekti.
Kars, Ardahan, Artvin Türkiye'ye, Batum ise Gürcistan'a terk edilecekti.
Çanakkale ve İstanbul Boğazları ticaret gemilerine açık tutulacaktı.”.
Kars Anlaşması süreci
Öte yandan tarihi süreçte yapılan bir diğer anlaşma da bir nevi Moskova Anlaşmasının psikolojik ortamında devreye girerek önemli bir misyon üstlenmiştir. Kars'ta Rus temsilcilerinin de katılmasıyla Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan delegeleri ile devamlı görüşmeler sonunda Kars Antlaşması'nı 13.10.1921 tarihinde imzaladık. Türk
temsilcileri Kâzım Karabekir'in başkanlığında bu antlaşmayı imzaladılar.
