ARDA MEVLÜTOĞLU* | AA
Katar, İngiltere ile 10 Aralık günü 24 adet Typhoon savaş uçağının alımı için yaklaşık 8 milyar dolar tutarında bir anlaşma imzaladı. Bu alım maddi boyutu kadar teknik ve siyasi gerekçeleri ile de dikkat çekici nitelikte. Zira Katar, 2015 Eylül ayında Fransa ile 24 adet Rafale jeti için 7 milyar dolarlık, bu yıl haziran ayında da ABD ile 36 adet F-15QA için 12 milyar dolarlık sözleşmeler imzalamıştı. Halihazırda yalnızca 12 adet Fransız yapımı Mirage 2000 tipi jete sahip olan Katar, bu üç sipariş ile birlikte toplam 84 uçaktan oluşan modern bir karma filoya sahip olacak. Suudi Arabistan ve BAE öncülüğündeki koalisyon ile yaşanan kriz ile zor bir dönemden geçmekte olan Katar için bu alım diplomatik bir manevra olarak da önem taşıyor.
Kağıt üstünde 84 uçaklık bu filo, Katar gibi küçük bir ülke için büyük bir kabiliyet artışı gibi görünse de, özellikle idame edilebilirlik ve personel temini açısından ciddi sorunları da içermekte. Benzer sorunlar diğer bölge ülkeleri için de geçerli. Başta Suudi Arabistan, Mısır ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) olmak üzere Ortadoğu ülkeleri son yıllarda büyük boyutlu silah alımları gerçekleştirmekteler. Bunda, Doğu Akdeniz'deki yeni hidrokarbon kaynağı keşifleri, Suriye iç savaşı, İran'dan algılanan tehdit, Yemen harekâtı gibi çeşitli etkenler rol oynuyor.
Bölge ülkelerinin gerçekleştirdiği bu alımlar, sahip olunan ya da kurulması veya geliştirilmesi istenen stratejik ilişkilerin doğrudan yansımaları şeklinde gelişiyor. Dolayısıyla Ortadoğu'nun, savunma sanayii sektörünün uluslararası ilişkiler boyutunun en belirgin şekilde gözlendiği bölge olduğunu iddia etmek mümkün. Bunda, söz konusu alımlarda idame edilebilirlik, etkin kullanım ya da lojistik gibi hususların çoğunlukla ikinci planda tutulmasının büyük payı var.
Katar ve diğer Körfez ülkeleri
Silahlı kuvvetlerinin mevcudu yaklaşık 10 bin kişi olan Katar, İngiltere'den bağımsızlığını kazandığı 1971 yılından itibaren eğitim, doktrin ve ekipman bakımından bu ülkenin etkisi altındaydı. Kara kuvvetleri, İngiltere'nin devrettiği ve müteakip süreçte sattığı zırhlı araç ve toplarla donatılmıştı. 1980'li yıllarda Fransa ile geliştirilen stratejik ilişkinin bir yansıması olarak AMX-30 tipi ana muharebe tankları ve AMX-10 zırhlı keşif araçları satın alındı. Mirage F1 tipi savaş uçakları ile Alpha Jet eğitim uçakları alınarak da hava kuvvetlerinin kuruluşu gerçekleştirildi. Nitekim Fransa, 1980'lerden itibaren ülkenin ana silah tedarikçisi konumuna geldi.
Ancak 2000'lerin başında Fransa'nın Katar piyasasındaki hegemonyası geriledi: Kara sistemleri için Almanya, hava sistemleri için de ABD ile büyük çaplı anlaşmalar yapıldı. Fransız yapımı tank, obüs ve zırhlı muharebe araçlarını yenilemek için Almanya'ya yüklü siparişler verildi. ABD ile de 2014 Mart ayında 23 milyar dolar tutarında, havadan erken ihbar uçakları, taarruz helikopterleri, muhtelif hassas güdümlü füzeleri içeren bir paket için anlaşmaya varıldı. Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü (SIPRI) verilerine göre 2012-2016 arası dönemde ABD ve Almanya, sırasıyla yüzde 68 ve yüzde 18'lik pazar payları ile Katar'ın ilk iki savunma sistemi tedarikçisi konumuna geldiler.
Mayıs ayında patlak veren krizde Katar ile karşı karşıya gelen ülkelerin öncüleri konumundaki Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), aynı zamanda dünyanın en başta gelen silah ithalatçıları durumunda. SIPRI veritabanına göre Suudi Arabistan 2007-2011 arası döneme kıyasla 2012-2016 arasında savunma harcamalarını yüzde 212 artırmış durumda. Bu oran aynı dönemde BAE için yüzde 63 olarak gerçekleşmiş. Her iki ülkenin de ana silah tedarikçisi ABD. Onu İngiltere ve Fransa takip etmekte.
Suudi Arabistan, ABD Başkanı Donald Trump'ın mayıs ayındaki ziyareti sırasında bu ülke ile 110 milyarı kısa vadede gerçekleşmek üzere toplam 350 milyar dolarlık bir silah alım anlaşması imzalamıştı. İçeriği tam olarak açıklanmayan bu anlaşmada başta hava savunma sistemleri ve hassas güdümlü silah sistemleri olmak üzere silahlı kuvvetlerin bütün birimlerine yönelik geniş bir yelpazenin kapsandığını iddia etmek yanlış olmayacaktır. Öte yandan Suudi Arabistan 2011 yılında ABD'ye 84 adet F-15SA savaş uçağı ile elindeki 70 adet F-15S'nin SA seviyesine modernizasyonu için 29 milyar dolarlık bir sipariş verdi. Suudi Arabistan İngiltere'ye 2007 yılında yaklaşık 41 milyar dolara siparişini verdiği 72 adet Typhoon uçağının sonuncusunu bu yıl haziran ayında teslim almıştı.
Hava kuvvetlerinde ABD-Avrupa üretimi uçaklar kullanan bir diğer ülke Kuveyt. 2016 Eylül ayında 28 adet Typhoon için sipariş verilmiş; aynı yıl kasım ayında da 10.1 milyar dolara 32 adet F/A-18E/F Super Hornet alımı için ABD Dışişleri Bakanlığı'nın onayı çıkmıştı. ABD'den 2003-2006 yılları arasında 80 adet F-16E/F teslim alan BAE, envanterindeki Fransız yapımı Mirage 2000-9 tipi uçakları değiştirmek için bu ülke ile uzun süredir Rafale jetleri için görüşmeler yürütmekte. Kısa süre önce BAE'nin Rusya ile Suhoy üretimi Su-35 savaş uçağı için alımı ve yeni nesil bir savaş uçağının ortak geliştirilmesi için görüşmeler yürüttüğü haberleri büyük sürpriz etkisi yaratmıştı. Nitekim iki ülke şubat ayında 10 adet Su-35 için bir niyet mektubu imzaladılar.
Rusya ve Çin'in pazarda yükselişi
Rusya'nın Ortadoğu pazarında varlığı son dönemde büyük artış gösteriyor. Bölgedeki ABD yapımı M1 Abrams ana muharebe tankına sahip olan dört ülkeden Mısır ve Irak Rusya'ya T-90 tankı siparişi vermişlerdi; Suudi Arabistan ve Kuveyt de bu tank için müzakere masasında. Rusya'nın bölgedeki en önemli müşterilerinden Mısır, envanterindeki geniş F-16 filosu ve Fransa'dan yeni teslim almaya başladığı Rafale jetlerine ilaveten 50 adet MiG-29 savaş uçağı ve bunlarla kullanılacak yeni nesil modern mühimmat için 2015 Nisan ayında sipariş vermişti. Aynı yıl imzalanan bir başka sözleşme kapsamında 46 adet Ka-52 saldırı helikopterini teslim almaya başlayan Mısır Hava Kuvvetleri aynı zamanda ABD yapımı 46 adet AH-64 Apache'ye sahip.
Hava savunma erken ihbar ve silah sistemlerini münhasıran ABD yapımı ürünlerle kuran bölge ülkelerinden Suudi Arabistan'ın Moskova ile S-400 hava savunma sistemi alımı için ekim ayında bir anlaşmaya vardığı bildirilmişti. Anlaşma kapsamında AK-103 tipi piyade tüfeklerinin, AGS-30 otomatik bombaatarların ve Kornet EM tanksavar füzelerinin ülke içinde lisans altında üretimi de bulunuyor. Öte yandan yine ekim ayı içinde bir diğer Körfez ülkesi Bahreyn'in de S-400 ile ilgilendiği haberleri basına yansımıştı. Ağustos ayında da Katar Savunma Bakanı, S-400 alımını değerlendirdiklerini açıklamış, Rusya Federasyonu Savunma Bakanı Sergey Şoygu da Moskova'da düzenlenen Army 2017 fuarında Katar askeri heyetine bu sistem ile ilgili bir tanıtım gerçekleştirileceğini bildirmişti.
Rusya ile birlikte bölge savunma pazarındaki payını hızla artıran bir diğer ülke ise Çin. DEAŞ'la mücadele ve Yemen harekatı nedeniyle artan ihtiyaçlar kapsamında Çin yapımı silah ve mühimmatlara Körfez ülkelerinden yoğun bir talep söz konusu. Listenin en tepesinde de Çin'in son dönemde en önemli savunma ihraç ürünü olan insansız hava araçları (İHA) bulunuyor.
Suudi Kralı Selman bin Abdülaziz'in mart ayında Çin'e gerçekleştirdiği ziyaret sırasında imzalanan ve enerji başta olmak üzere çeşitli sektörleri kapsayan 65 milyar dolarlık anlaşmalar paketi kapsamında Suudi Arabistan'da bir İHA fabrikası kurulması ve Çin yapımı CH-4 İHA'larının lisans altında üretimi de bulunuyor. Bazı kaynaklara göre bu anlaşma, 300 adet CH-4'ü içeriyor. CH-4'ün bölgedeki diğer kullanıcıları ise Irak, Mısır ve Ürdün. CH-4 ile aynı sınıftaki bir diğer Çin yapımı İHA olan Wing Loong da BAE, Suudi Arabistan ve Mısır envanterinde bulunuyor, hatta BAE'nin bir miktar Wing Loong'u Libya'daki bir hava üssüne konuşlandırdığı ve buradan operasyonlarda kullandığı ortaya çıkmıştı.
Suudi Arabistan'ın 1980'li yıllarda Çin'den DF-3, 2007 yılında da DF-21 tipi uzun menzilli balistik füzeler temin etmiş olduğunu da bir not olarak eklemekte fayda var.
Silah anlaşmalarının stratejik boyutu
Silah sistemlerinin politik özgül ağırlıkları, platformun boyutu ve niteliği ile doğru orantılıdır. Kaba bir karşılaştırmayla 1 milyar dolar tutarında bir piyade tüfeği satışı ile aynı meblağda bir muharip uçak ya da savaş gemisi satışının diplomatik ve stratejik etkisi aynı olmayacaktır. Bunun en önemli iki nedeni, platformların büyüdükçe ve karmaşıklaştıkça, kullanım, bakım-tutum ve güncellemeleri için üretici ülkenin devamlı desteğinin gerekmesi ile sağladıkları kabiliyet artışıdır.
Çok sayıda karmaşık alt sistem içeren savaş gemisi ve muharip uçak gibi platformları kullanacak ve bunların bakım ve onarımlarını sağlayacak personelin eğitimi için, bu platformların üreticisi ülkelerde belli dönemlerde bulunmaları gerekir. Öte yandan bu platformların ve içerdikleri alt sistemlerin bakımları, onarımları ve modernizasyonları için de söz konusu ülkelerle uzun yıllar sürecek askeri, endüstriyel ve ekonomik ilişkiler kurulur. Bir savaş uçağı için ortalama hizmet ömrünün 20-25 yıl, bir savaş gemisi için de 20-40 yıl civarında olduğu göz önünde bulundurulursa, bu tür platformların alımlarının taşıdığı politik ve ekonomik önem daha kolay değerlendirilir.
Bu olgunun en güncel ve somut yansıması, Suudi Arabistan ve BAE ile ciddi bir kriz yaşayan ve abluka altına giren Katar'ın ardı ardına yapmış olduğu alım sözleşmeleridir. En son İngiltere'ye verilen Typhoon siparişi ile 10 bin askere sahip bir ordusu bulunan bu küçük ülke, son derece modern üç farklı tipte savaş uçağına sahip olmuş olacak. Birbirinden son derece farklı alt sistemlere ve dolayısıyla eğitim, lojistik ve altyapı gereksinimlerine sahip olan bu uçakların idamesi, bakımları ve ilgili personellerinin eğitimlerinin bütçeye ciddi bir yük getirmesi muhakkak. Benzer durum diğer Körfez ülkeleri için de geçerli.
Bu tür büyük hacimli alımlar, müteakip yıllardaki bakım, onarım, modernizasyon ve eğitim harcamaları ile birlikte üretici ülkelerin ekonomilerine büyük katkılar sağlıyor; savunma sektörlerindeki istihdama kayda değer olumlu etki yapıyor. Dolayısıyla Ortadoğu ülkeleri, bu tür alımları ikili stratejik ilişkilerde bir pazarlık unsuru olarak kullanıyor, Katar örneğinde görüldüğü gibi.
Savunma pazarında yeni aktörler
Öte yandan son yıllarda Suudi Arabistan ve BAE'nin, savunma alımlarında teknoloji transferi ve yerli firmalarla ortak üretim gibi modellere yönelmesi, bu formüller üzerinden pazarlık yapmaya daha açık olan Çin, Ukrayna, Güney Kore, Güney Afrika, Türkiye gibi alternatif ülkelerin de bölge savunma pazarında daha fazla pay almalarını sağladı. ABD ya da çoğu Avrupa ülkesine kıyasla siyasi koşul ve kısıtlamaları neredeyse hiç olmayan bu ülkeler, DEAŞ'la mücadele ve Yemen harekatından doğan acil ihtiyaçların temini için önemli kaynaklar haline geldiler. Dolayısıyla, her ne kadar ABD, Fransa ve İngiltere'nin bölge savunma pazarındaki hakim konumu devam ediyor olsa da, anılan ülkelerin bölgeye satışlarının daha da artması beklenebilir. Bu ülkeler, ABD ve Avrupa üretimi platformlarla performans ve maliyet bazında rekabet edebilecek ürünler çıkarmaya devam ettikçe, diplomatik ilişkilerinin seyri nispetinde büyük hacimli sözleşmeler kazanmaya devam edecektir.
Gelirleri büyük ölçüde petrol ve doğalgaza bağımlı olan Körfez ülkelerinin savunma bütçeleri, bölgesel güvenlik risklerinden dolayı son dönemde kayda değer oranda artmakta. Ancak petrol fiyatlarındaki düşüş nispetinde gelirlerin azalması sonucu, silah harcamalarının bütçeye bindirdiği yük artmış durumda. İlkalım bir yana, altyapı, lojistik, eğitim ve modernizasyon gibi kalemlerin getireceği ilave maliyetler, uzun vadede bu ülkeler için askeri ve ekonomik pek çok sorunun kaynağı olabilir. Savunma ihtiyaçlarının planlanması ve tedarik yönetimi, disiplinlerarası nitelikte ciddi konulardır. Savunma alımlarında diplomatik ve stratejik faktörlerin rolü yadsınamaz, ancak yalnızca stratejik ittifaklar kurmak veya mevcut olanları korumak için yapılan alımların uzun vadede pahalıya patlaması olasıdır.
(*) Savunma ve havacılık teknolojileri, sanayi politikaları ve ulusal güvenlik alanları üzerine çalışan Arda Mevlütoğlu yüksek lisansını Ortadoğu Teknik Üniversitesi'nde tamamlamıştır ve Air International, Air Forces Monthly, Aviation News, Savunma ve Havacılık, Marine & Commerce, Savunma Sanayii Müsteşarlığı Savunma Sanayi Gündemi gibi dergilerde yayımlanmış makaleleri bulunmaktadır.
