Kaddafi öncesi Libya tarihi

ALİ MUHAMMED EL-BEŞİR HAMMUDE* | TIMETURK

Gerçekler, medyanın kirliliği ve karmaşıklığı içinde kaybolup gidiyor. Libya ve diğer ülkelerdeki gerçekleri görüp anlayabilmemiz için belli başlı önemli tarihi noktalarda durmamız gerekiyor.
Tarihi açıdan baktığımız zaman Barka, Trablus ve Fizan'ı Trablusgarp adı altında tek eyalet yaparak Libya'nın şu an ki siyasi haritasını belirleyen Osmanlı imparatorluğudur. Trablusgarp'ın idaresi 1551'den itibaren Osmanlı imparatorluğu yönetimi altındayken 1711-1835 yılları arasında Karamanlı ailesi bağımsızlığını ilan etti ve daha sonra Osmanlı imparatorluğu eyaletin yönetimini tekrar aldı. Trablusgarp, İstanbul'a direkt bir şekilde bağlıyken 1911 yılında İtalya'nın işgaline uğradı. 1912 yılında Osmanlı imparatorluğu, İtalya ile Uşi antlaşmasını imzalayarak oradan elini çekmek zorunda kaldı. Roma tarihini ve İslam fethinden önce bilinen bir ismi tekrar ihya etmek amacıyla İtalyanlar Trablusgarp'a Libya ismini verdi.

1945'te ikinci dünya savaşında İtalya'nın yenilgisinden sonra Libya'nın yönetimi batılılara verildi. Libyalılar ise bağımsızlıkları ve özgürlükleri için savaşarak Aralık 1951 yılında Senusî şeyhi İdris ile birlikte bu hedeflerine ulaştılar. Devletin ilk kuruluş safhasında Trablus, Barka ve Fizan için federal sistem getirildi ve birlikleri ilan edilene kadar bu sistem 1963 senesine kadar devam etti. Daha sonra petrolün çıkışından önce Libya yeni bir döneme girerek ülke imkânları ve Birleşmiş Milletler'in yardımlarıyla sağlıkta ve eğitimde ilerlemeler kaydetti.

Libyalıların 1951 yılında bağımsızlık için yaptıkları en önemli şeylerden bazıları da; Genel Ulusal Kongre, Kurucu Meclis ve Anayasa Komitesini kurmak oldu. Ülkenin ileri gelen isimlerinden oluşan bu devlet kurumları aracılığı ile devlet anayasasını belirleyerek yasama ve yürütme organlarını birbirinden ayırdılar, hükümet sistemi ve yöneticinin yetkilerini belirlediler.

Kurulan anayasal devlet kurumlarının bazıları; Temsilciler Meclisi, Senato, Yüksek Mahkeme, Libya Ordusu, Güvenlik Güçleri ve daha birçok kurum… Ülkede krallık yönetimi, anayasa ve anayasa ile çalışan kurumlar sistemi 18 yıl boyunca devam etti ve bu süre zarfında insanların çoğu medeni devlet, idari kurum ve bölümleri kavramlarını benimsediler.

Krallık yönetimi döneminde bazı yanlışlar yapıldı. Bunlardan biri resmi siyasi partileri kapatarak büyük bir siyasi boşluk oluşmasına neden olmaktı. Ancak tarihte gördüğümüz üzere resmi olmayan birçok parti çalışması, ifade özgürlüğü, gazetecilik, mitingler ve fikri dernek faaliyetleri için fırsat mevcuttu.

Libya'nın siyasi ve anayasal istikrarı için gelen en önemli faktörler aşağıdaki gibidir:

1- 23 Temmuz 1952 tarihinde darbe ile gelen ve Mısırı tek başına yöneten Cemal Abdünnasır: Askeri bir şekilde olan Arap Ulusal Hareketi'nin liderliğini üstlenerek gelebilecek tüm askeri darbelerin endişe ve destek kaynağı oldu. Daha sonra Haziran 1967'de onun liderliğinde Arapların yenilgisi gerçekleşti.

2- Petrolün ortaya çıkışı: Geçtiğimiz yüzyılın atmışlı yıllarının ortalarında petrolün ortaya çıkmasıyla dış güçler çirkin planları ile Libya'ya yöneldiler. Dış güçlerin bu petrol gelirinin bir kısmını Afrika'daki gerilim noktalarına aktarılması emrine Libya devleti karşı çıkarak reddetti. Aynı zamanda Kral Senusî İdris'in Amerika'nın önemli yetkililerinden birisi ile yaptığı görüşmede önceliğin Libyalıların olduğunu, Libya dışındaki bölgeler için ise parlamentonun belirlediği politikaya göre hareket edileceğini belirtmişti.

Amerikalı yetkili görüşmeden çıkarken yardımcısına şöyle dedi: “biz bu ülkede Parlamentoya veya bir başkasına danışmadan karar alacak birisini istiyoruz.” Bu sözün üzerinden iki yıl geçmemişti ki Eylül 1969'da Muammer Kaddafi liderliğindeki askeri darbe gerçekleşti.

(*) İlahiyatçı, yazar. Bu yazıyı TIMETURK için kaleme alan Ali Muhammed El-Beşir Hammude, Libya'da 17 Şubat devrimi sonrasında bir süre Vakıflar ve Din İşleri Bakanlığı yapmıştır.