ABD-Taliban Barış Anlaşması görüşmeleri çerçevesinde “şiddetin düşürülmesi”, “yabancı güçlerin ülkeden geri çekilmesi”, “Afganistan içinde müzakereler” ve “terörizmle mücadele güvencesi” başlıkları altında birtakım yeni kararlar alındı. Ancak bu kararlar beraberinde birtakım yeni sorunları gündeme getirmiş bulunuyor.
Birincisi, Afgan hükümeti, siyasetçileri, askerleri ve ileri gelen kanaat önderleri arasında tam ve net bir fikir birliği tesis etmenin ne denli zor olduğu. Görüşmelerin çok kapsamlı ve kapsayıcı olacağı vaat edilse dahi, Gani'nin uzunca bir süre diğer fraksiyonlardan uzak durup tek başına hareket ettiği dile getirildi. Ayrıca barış görüşmelerine ilişkin olarak halkın fikrini, inancını ve güvenini ölçecek bir ön değerlendirme yapılmadı.
İkincisi, Taliban'ın şiddeti düşürme süreci içerisinde verdiği taahhüt, Afgan hükümetine karşı değil bizatihi ABD'ye verdiği sözden ibaret. Bu bağlamda Taliban sadece ABD'ye karşı eylem yapmama sözü verdi. Zaten Taliban'ın resmî açıklaması stratejik ve güvenlik işbirliğinin sadece ABD ile yapıldığı, taahhüdün Afgan hükümetine karşı değil bizatihi ABD'ye verdiği sözden ibaret olduğudur. Bu bağlamda her ne kadar Taliban ile Afgan hükümeti arasında görüşmeler başlasa da, bu görüşmelerde yaşanabilecek muhtemel bir çıkar çatışmasının hızla şiddete evrilebileceği göz önünde tutulmalıdır.
Üçüncüsü, mevcut duruma bakıldığında, Afganistan barışı, birbirlerine güvenmeyen Afganlara kalmış durumda.
Dördüncüsü ise mahkûm takasının çok erken bir tarihte gerçekleşmiş olduğu ve yabancı güçlerin ülkeden çekilmesinin yeniden istikrarsızlığı tetikleme ihtimali.
ABD Afganistan'dan çekilirse
Biden Afganistan'dan geri çekilme kararını açıklamadan bir saat önce Gani ile bir görüşme yaptı. Bu görüşmeden çıkan kararın özelde Gani genelde Afgan güvenlik ve savunma bürokrasisi tarafından memnuniyetle karşılandığını düşünmek iyimser bir beklenti olur. Hatta Biden'ın bu kararının Taliban'a moral kazandırırken Afgan hükümetinde görece moral bozukluğuna yol açtığını söylemek de mümkün. Çünkü Biden önceden askerlerini 1 Mayıs'ta çekeceğini söylerken bu tarihi 11 Eylül'e erteledi. Fakat buradaki mesele tarih değil, askerlerini tamamen çekecek olması. Şayet bu olursa, (önceden 100 bini aşan ve şu anda 2 bin 500 civarında bulunan) Amerikan varlığının Afgan topraklarından tamamen çekilmesi bir güvensizlik yaratacaktır. Her ne kadar 2015 yılından itibaren Afganistan'ın güvenlik ve savunması bilfiil Afgan Ulusal Güvenlik Güçlerine devredilmiş olsa da, ABD askeri mevcudiyeti Taliban terörüne karşı bir güvenlik şemsiyesi sunuyor ve caydırıcılık unsuru olarak yer alıyordu. Bu bağlamda Biden finansal desteği ve danışmanlık hizmetini devam ettireceğini açıklasa da Afganistan'ın güvenlik ve savunması için danışmanlık ve istihbarat desteğinin yeterli olmayacağı aşikâr. Bu arada CIA Direktörü William Burns'ün çarşamba günü Senato İstihbarat Komitesi'nde yaptığı konuşmada, ABD birliklerinin Afganistan'dan çekilmesinin, ABD'nin istihbarat toplama ve köktenci tehditlere karşı (El Kaide ve DEAŞ militanları) eyleme geçme kabiliyetlerinin zayıflamasına yol açacağı uyarısında bulunduğu da not düşülmeli.
Bir diğer ihtimal ise ABD'nin çekilme kararı alarak Afgan hükümetini, komutanları, siyasi liderleri ve benzer unsurları bir araya getirmeye çalıştığı; “birlik olun” mesajı ile psikolojik baskı kurduğu varsayılabilir. Bunun arkasında Afganistan'da “Taliban'a karşı ortak bir cephe oluşturulsun” düşüncesi olabilir. Halihazırda hiç yabancı asker olmasa da, Afganistan'da şu anda 45-50 bin kadar özel komanda birliği var ve yine 250-300 bine yakın ordu, istihbarat gibi personelden oluşan bir insan kaynağı var. Şayet bu insan kaynağı iyi eğitilir ve iyi yönlendirilirse, o zaman Afganistan'ın öz savunma imkân ve kabiliyetlerini artırması ve etkinlik sağlaması muhtemel demektir.
ABD Afganistan'dan tamamen çekilirse ne olur? Eğer Gani, Raşid Dostum, Dr. Abdullah, Hazaralar, Peştunlar ve diğer muhalifler arasında birlik tesis edilmezse Afganistan hızla “iç savaşa” sürüklenir. Tabiri caiz ise Afganistan aynen Dr. Necibullah'ın dönemine geri döner.
Peki, ABD Afganistan'dan gerçekten çekilir mi? ABD'nin Afganistan'dan tamamen çekilmesini beklemek son derece indirgemeci ve basit bir tahayyül olur. Malum Afganistan, “kalpgâhın” ve “kenar kuşak” teorilerinin kilit ülkelerinden biri olagelmiştir. Dahası enerji kapasitesi ve yer altı zenginlikleri azımsanmayacak kadar kıymetlidir. Örneğin Afganistan'ın lityum kapasitesi asla göz ardı edilmemeli. Keza ABD'nin Afganistan'dan çıkması ciddi bir güvenlik boşluğu yaratır ki ABD'den arta kalan bu boşluğun Rusya, Çin, İran gibi ülkelerce kısa sürede doldurulmak isteneceği malumdur. Nitekim Biden, ABD'nin Çin ve Rusya'ya karşı uzun vadeli stratejik bir rekabete hazırlandığını ve bunun için yüz milyarlarca dolarlık fon ayırdığını duyururken, bunların hemen yanı başındaki Afganistan'ı bu iki ülkeye bırakır mı?
İstanbul görüşmeleri, diğer aktörler ve barışın akıbeti
Bu bağlamda İstanbul Doha'nın bir devamı ve hatta onun uygulanacağı, daha somut eylemlere geçileceği bir fazı gibi görülüyordu. Ancak 2-3 hafta önceki o umutlu beklenti yok oldu. Zira Taliban İstanbul görüşmelerine katılmayacağını açıkladı.
Taliban neden böyle bir karar aldı? Birincisi, Taliban'ın bu görüşmelere katılması Rusya ve İran kanadında rahatsızlık yaratmış olabilir. Zira Türkiye'nin bu denli aktif bir rol oynaması, bölge güçleri arasında cereyan eden rekabet açısından riskli görülebilir. Bu bağlamda Taliban'ın bizzat sabote edilmiş olma ihtimali yadsınamaz. Bu hususta, Türkiye'nin Pakistan'la arasındaki yakın ilişkinin diğer aktörler açısından yarattığı rahatsızlık hesaba katılmalı. İkincisi, Taliban'ın her defasında yeni bir bahane ile zaman kazanma stratejisini devam ettirmesi. Zira “ABD ülkeden çıkmıyor, o nedenle katılmıyoruz” gibi yeni bir gerekçe öne sürdüler. Bu anlamda Taliban'ın hem Afgan hükümetini Amerikan kuklası olarak değerlendirmesi hem de sadece muhatap olarak Amerikan yönetimini kabul etmesi çelişkili bir durum. Her koşula rağmen, Türkiye'nin Pakistan üzerinden, Taliban'ın 24 Nisan'daki İstanbul görüşmesine katılması yönünde baskı yapması muhtemel. Keza ABD de İstanbul görüşmeleri için Taliban'a baskı uygulamak zorunda. Zira İstanbul görüşmeleri olması gerektiği şekilde gerçekleşmezse, Afganistan'da barış görüşmelerinin akıbetinden bahsetmek mümkün olmayacaktır. Afganistan'ın hızlı şekilde bir iç savaşa sürüklenmesi olası gözüküyor ki bu bağlamda farklı etnik yapıların (Hazara, Peştun, Tacik, Özbek gibi) farklı siyasi oluşumlar nezdinde ve kendi imkanları ölçüsünde silahlandıklarına dikkat çekilmeli. Örneğin Hazaralı Komutan Ali Pur'un 5 bin kişilik silahlı güç kurması ve diğer aktörlerin bu tarz güçler üzerindeki belirleyici etkisi açıkça iç savaşın ufak bir kıvılcımla kendisini göstereceğinin işaretidir. Pur hakkında İran casusu olduğuna ve yakalanması için özel kuvvetlerin operasyon düzenlediğine dair iddialar son günlerde medyaya taşınmıştı. İran demişken, İran meclisinde her gün bir kavga var ve bu kavganın temel nedeni meclis ajandasının çoğunu teşkil eden su sorunu ve hükümete yapılan baskı. Bu minvalde, İran için Afganistan'da Şia meselesinden daha önemli meselenin su diplomasisi olduğu unutulmamalı.
Kuşkusuz Taliban ABD'nin ülkeden çekilmesi için bütün gücünü kullanacaktır ve baskı oluşturmak için bu şekilde müzakere masasına oturmak isteyecektir. Ancak Taliban'ın artık kendi içinde de “gelenekçi” ve “yenilikçi” şeklinde iki farklı fraksiyon barındırdığı söylenebilir. Gelenekçiler halen “emirlik” ideası ile savaşan statüsünü koruyarak hareket edilmesi gerektiğini savunuyorlar. Yeniliğe ve değişime daha açık olan zihniyet ise Afganistan'ın 11 Eylül'deki Afganistan olmadığının bilincinde. Bu nedenle “emirlik” ismi gibi talepleri son zamanlarda dillendirmiyorlar ve aksine daha toleranslı hareket etmek gerektiği kanaatini taşıyorlar.
Türkiye bu görüşmelerin başarıya ulaşmayacağını düşünüyorsa, bu sadece Türkiye'nin değil, Türkiye dostlarının ve Afganistan'ın da başarısızlığı olacaktır. Dolayısıyla Türkiye bunun altını doldurmalı, açık ve net şekilde ya tam yapmalı ya da hiç yapmamalıdır. Başarı için Türkiye'nin Taliban dahil tüm gruplarla görüşmesi ve ön hazırlıklar yapması elzem. Malum İstanbul toplantısı dokuz günlük bir toplantı ve bütün sıkıntıları dokuz günde çözümlemek imkânsız. Bu nedenle hem Türkiye'nin Pakistan üzerinden Taliban'a baskı yapıp İstanbul görüşmesine ikna etmesi hem de ABD'nin Taliban'a “Afganistan'dan çıkmamızı istiyorsan o zaman İstanbul'a geleceksin” mesajını çok açık ve net bir şekilde vermesi zaruridir.
AA
