Otomobiller ile ilgili birçok kişi motor yağları konusunda iyi kötü bir bilgiye sahip olsa da, şanzıman yağları ciddi şekilde kafa karışıklığına neden olabiliyor. Hatta bazı otomobil servis ve tamirhanelerde “Şanzıman yağı ömürlüktür”, “Şanzıman yağının değişmesine gerek yoktur” gibi bazı düşünceler sarf edilmektedir. İşte bu yazı ve videomuzda; “Şanzıman yağı ne zaman değiştirilmelidir?”, “Hangi şanzıman tipinde hangi yağ kullanılmalıdır?”, “Şanzıman yağı motor yağı olarak kullanılır mı? (ya da tersi)” sorularını cevaplayacağız.
Şanzıman yağı ne zaman değişmeli? videomuzu izleyemiyorsanız tıklayınız.
İlk olarak şunu belirtelim; şanzıman yağı ve motor yağı farklı özelliklere ve amaçlara sahip makine yağlarıdır. İçten yanmalı motor ve şanzımanın yapısını incelediğimiz zaman, bambaşka çalışma karakterine ve şartlarına sahip iki farklı makine ile karşılaşırız.
İçten yanmalı motorlarda, silindirler içerisinde yanmanın gerçekleşmesi için hava gereklidir. Hava sürekli olarak motor içerisine filtre edilerek alınır. Silindirler ve onunla içerisinde çalışan piston ve segmanlar motor yağı ile yağlanır. Bu sayede metalin metale sürtmesi büyük oranda engellenir. Ayrıca eksantrik ve krank milinin üzerinde çalıştığı yataklar da bu şekilde yağlanır. Benzer şekilde turbo emişli motorlarda, turbo içindeki pervaneler de (Türbin ve kompresör) aynı motor yağı ile yağlanır.
Motor yağı amacı;
metal ile metal arasındaki sürtünmeyi azaltmak ve dolayısı ile soğutmayı sağlamaktır. Yani motor sadece soğutma sistemi ile değil, motor yağı ile de soğutulur. Tüm bunların yanında bir önemli görevi de; dışa açık bir sistem olan içten yanmalı motorun mümkün mertebe temiz kalmasını sağlamaktır. Mikro partiküller yağ sayesinde sürtünen kısımlardan uzaklaştırılır.
İçten yanmalı motorlar, her ne kadar kapalı bir sistem gibi görünse de, aslında havaya muhtaçtır. Yanma için gereken ve dışarıdan emilen hava ne kadar iyi filtre edilirse edilsin, içerisinde motora emilen ve zarar verme potansiyeli olan partiküller de yer alır. Bu nedenle de motor yağı, aracın kullanıldığı şartlara ve kullanılan yağın tipine göre genellikle 5.000km ile 30.000km aralığında arasında özelliğini kaybeder. Tabi bunda çok yüksek sıcaklıklarda ve yanma işlemi ile neredeyse iç içe çalışmasının da etkisi vardır. Zaten renginin siyaha dönmesi de esas olarak yanma sonucu oluşan kurum nedeniyledir.
Şanzıman yağı amacı;
motor yağındakine benzer bir şekilde sürtünmeyi azaltmak ve soğumayı sağlamak olsa da, esas olarak dişliler arasında düzgün geçişi sağlamak ve hareket aktarımını en az kayıpla yapmaktır. Ayrıca sağladığı pürüzsüz çalışma karakteri, gürültü seviyesinin de düşmesine yardımcı olur.
Şanzımanın motordan en büyük farkı ise; çalışma için havaya ihtiyaç duymamasıdır. Kapalı bir sistemdir. Yağ eklenmesi ve seviye kontrolü haricinde içerisine hava girmez. Motor ise çalıştığı süre boyunca çok yüksek miktarda havayı emer. İşte bu nedenle de şanzıman yağı motor yağı gibi havanın içerisinde yer alan mikro partiküllere maruz kalmaz ve kirlenmez. Ayrıca motor yağı kadar yüksek sıcaklık altında da çalışmaz. Motorların ideal çalışma yağ sıcaklığı genellikle 200 – 260 derece arasındayken hatta 300 dereceye çıkabilirken, şanzımanda bu ideal çalışma yağ sıcaklığı genellikle 170 – 190 derece civarındadır. Sonuçta sadece bir hareket aktarımı vardır ve yanma olayı söz konusu değildir.
İşte daha düşük sıcaklık altında ve daha temiz bir çalışma ortamına sahip olan şanzıman yağlarının değişim periyotları çok daha uzundur. Bu nedenle de şanzıman yağı, aracın kullanıldığı şartlara ve kullanılan yağın tipine göre genellikle 60.000km ile 200.000km aralığında arasında özelliğini kaybeder ve değişim gerekir. Hatta bazı markalar değişime gerek bile duyulmaz.
Ayrıca farklı çalışma şekillerine sahip makineler olmaları nedeniyle, motor ve şanzımanda amaçlara uygun olarak farklı katkılar kullanılır. İçten yanmalı motorlarda, yanma sonucu oluşan kurum ve dışarıdan alınan zararlı partiküllerin uzaklaştırılması gerektiği için farklı katkılar yer alır. Şanzımanda ise daha çok çalışma sonucu oluşan çok küçük metal kopmaları parçalardan yağ sayesinde uzaklaştırılır. Kullanılan katkılar benzer yapıda olsa da, miktarları ve bileşenleri değişiktir. Ayrıca bu katkılar ve yağ, her 2 makinede de korozyonu önleme görevi görür.
Farklı şanzıman tiplerinde neden farklı yağ kullanılır?
Yukarıdaki paragraflarda görüleceği gibi bambaşka yapıya sahip iki makine olan motor ve şanzımanda çok farklı özelliğine sahip yağlar kullanılıyor. Her ne kadar bu yapısal fark, değişik tipteki şanzıman tiplerinde olmasa da, kullanılan yağlar çeşitlilik göstermektedir. Günümüzde en yaygın kullanılan şanzıman tipleri şu şekildedir.
Manuel Şanzıman
Otomatikleştirilmiş manuel şanzıman – Robotize şanzıman
Tam otomatik tork konvertörlü şanzıman
Çift kavrama otomatik şanzıman (Yarı otomatik)
CVT otomatik şanzıman
Yukarıda gördüğümüz şanzıman tiplerinden Manuel, Robotize otomatik ve Çift kavrama otomatik şanzımanlar temel olarak benzer dişli mekanizmalarına sahipken, vites değiştirme mekanizmaları farklıdır. Yani temel olarak diğer iki şanzımanda manuel şanzımanların yapısı ile hemen hemen aynı dişli mekanizması kullanılır.
Diğer taraftan Tork konvertörlü otomatik şanzıman ve CVT şanzımanlarda bambaşka mekanizmalar kullanılır. Tork konvertörlü sistemlerde planet dişli sistemi, CVT'de ise dişlinin yaptığı işlemi kayış – kasnak mekanizmasına benzer bir mekanizma yapar, dişli yer almaz.
Burada bu farklara vurgu yapmamızın nedeni ise;
yapılarının ne kadar farklı olduğu göstermekti. Öyle ki, kullanılan yağların yapısal özelliklerinden (viskozite, yapışkanlık..vs) tutun, eklenen katkılara kadar farklılık gösterebilir. Bu nedenle kullanılan yağlar da şanzıman tipine göre çeşitlenmiştir. Çeşitli yağları bize tedarik eden Total'den örnekler aşağıdaki şekilde verilebilir.
