Bombardımanlar resmi belgelerde
Dersim olaylarında konu edilen hava saldırılarına da belgelerde yer veriliyor. "26/4/937 ve 1140 sayılı Şifreye Ek" olarak yazılan belgede bölgede yaşanlar 4 madde olarak aktarılırken, hava saldırıları hakkında da bilgi veriliyor. Belgede yer alan 1.madde de "...Hedefler ve yollar tarafımdan tayyarecilerimize etrafiyle izah edilmişti. Dağların yüksekliği vadilerin derinliği, ve yekdiğerinin andıran manzaralar göstermesi sebebleriyle tayyareler iş bu gurubların şarkından geçerek Nizamiye'nin dereova köyüne kadar gitmişler ve dereova karakolumuzun iki üç kilometre açığındaki mıntıkayı bombalamışlar ve geç vakit salimen meydana gelip inmişlerdir" deniliyor.
Devlet Arşivlerde yer alan belgeler harekatın 1937 yılından önce başlatıldığını uzun süreli ve büyük çapta olduğunu gösteriyor. 26/2/935 yılında yayımlanan ve altında Reisicumhur sıfatıyla K.Atatürk imzalı belgede "Yedinci kolordunun 17 inci fırkasına mensup kıtaat tarafından 933 senesinde yapılan ve bir aydan fazla devam eden Dersim harekatının, 881 sayılı kanunun birinci maddesine göre muharebe ve müsademeleri istilzam ettirecek mahiyette olduğu....." belirtiliyor. Belgede bölgenin yeni çatışmalara gebe olduğu ve yeni operasyonların yapılacağı bilgisine veriliyor. Yazının içinde Muharebe ifadesinin geçiyor olması, sürecin olası bir askeri harekâta evrileceğini gösteriyor. Zaten büyük operasyonda 1937 yılında başlıyor. Belgede Başvekil sıfatıyla İsmet İnönü'nün de imzası bulunuyor.
Askeri teçhizat için ihale açılıyor
Belgeler harekâta katılan askerler için açılan ihaleleri de gözler önüne seriyor. Yine Reisicumhur sıfatıyla K.Atatürk imzalı belgede II/8/937 tarihli belgede " Dersim mıntıkasında harakêt yapmakta olan seyyar jandarma taburlarının ihtiyaçları için lüzumu olan 5000 çift çarıklı Trakya mıntıkasında yapılacak manevraya iştirak edecek jandarmalara tedariki gerekli bulunan 500 tulgaya ihale muamelesinin ilansız yapılmasından ötürü feshi lazım gelmekte...." denilerek harekata katılan askerlerin ihtiyaçları için yeni bir ihale açılması kararlaştırılıyor. Bu belge de de Başvekil sıfatıyla yine İsmet İnönü'nün imzası var.
Ödenekler artırılıyor
Bir diğer belge de ise harekâta katılan asker sayısının ve askeri ödeneğin artırılması kararlaştırılıyor. Belgede "Dersim harekatı dolayısıyla 17 inci tümenin mevcudunun yüksek kadroya çıkarılması ve ayni zamanda Erata kuvvetli tayın verilmesi gibi sebeplerden ötürü 7 inci kolorduya 2/1877 sayılı kararname ile verilen 5000 liralık pazarlık salahiyetinin ihtiyaca yetişmediği anlaşıldığından Dersim harekatının devamı müddetine ve iaşe maddelerinin umumî hükümler dairesinde mukaveleye bağlanacağı zaman kadar geçecek müddete munhasır kalmak şartıile bahsi geçen Kolordu'ya verilen pazarlık salâhiyetinin 1490 sayılı kanunun 46 ıncı maddesinin (A) fıkrası gereğince 10.000 liraya çıkarılması...." kararlaştırılıyor. Belge de Reisicumhur sıfatıyla K.Atatürk imzası bulunuyor. Başvekil sıfatıyla İsmet İnönü'nün de belgede imzası bulunuyor.
Elaziz Valiliği'nden kripto belge
"Elazîz Valiliğinin 27/4/937 gün ve II46 sayılı şifresi suretidir." yazılı belgede bölgede yaşananlar bir bir madde madde aktarılıyor. Belgede, devam eden harekat sırasında yaşanan çatışmalar ve bölgedeki durum arz ediliyor. "1-27/4/937 günü saat yarımda eşkıya üç koldan Pah, Kahmut hattımıza ateş açmışlar, eşkıya Harçik suyunun şarkında (80) ve garbında (120) kişilik iki grup halindedir. Yusufhanlılar da eşkiyayya mikdarı meçhul kuvvetle ayrıca yardım yapıyorlar."deniliyor. İlerleyen maddelerde harekat hakkında geniş bilgi verilirken,9-madde de "İki iki şehit bir yaralımız vardır. İki hayvan ölmüştür" bilgisine yer veriliyor.
O kitabı yurda sokmayın
Dersim Harekatı 1938'de son bulsa da yasaklar ve sürgünler uzun yıllar devam ediyor. Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay imzalı bir belgede "Kürdistan tarihinde Dersim" kitabının yasaklanması isteniyor. 1952 yılında yayımlanan kararname de şu ifadeler yer alıyor." Firari kürt serdergerlerinden olup halen Halep'te oturan Dersimli Baytar Nurettin tarafından Türkçe ve Latin harfleriye yayınlanan "Kürdistan tarihinde Dersim" adlı kitabın yurda sokulmasının ve dağıtılmasının men edilmesi Dışişleri Bakanlığ'nın 8/10/1952 tarihli ve 25217/361 sayılı yazısı üzerine 5680 sayılı kanunun 31 inci maddesine göre Bakanlar Kurulunca 9/10/1952 tarihinde kararlaştırılmıştır"
Sürgünün adı iskân
1937 yılında yaşanan askeri harekâtın Dersime'e açtığı kapanmaz yaraların başında sürgün geliyor. 1937 yılının öncesinde ve sonrasında Dersim'den sürgün edilenlerin sayısı oldukça fazla. işte o sürgün belgelerinden biri, adı sürgün değil, iskan. 1933 yılında yayımlanan bu kararname de hayli ilginç REİSİCUMHUR Gazi M.Kemal imzalı belge de Dersim'de yakalanan ve çetelere yardım ve yataklık yaptığı belirlenen kişilerin 885 numaralı İskan kanununun 3 maddesine göre Garp Vilayetlerine sevki isteniyor. Belgede "Erzincanın Dersim hududundaki Mercan boğazında yakalanan Kürt çetelerinin gözcüleri olduğu anlaşılan....beş kişinin 885 numaralı İskan kanununun 3 maddesine göre Garp Vilayetlerine sevk ve iskanları; Dahiliye vekilliğinin II/6/933 tarih ve 445/332 sayılı tezkeresile yapılan teklifi üzerine İcra Vekilleri Heyetince 16/7/933 te kabul olunmuştur."ifadeleri yer alıyor.
İsmet İnönü imzalı belge
Belgelerde imzası eksik olmayan bir diğer isim de İsmet İnönü. Başvekil sıfatıyla belgeleri imzalayan İnönü'nün, Mustafa Kemal'in vefatının ardından Reisicumhur adıyla imzaladığı belgelerden biri de Dersim Harekatıyla ilgili. Harekata katılan bir öğretmenin durumunu ilişkin bilgi verile belgede sürgün gerçeği bir kez daha gün yüzüne çıkıyor. 25/4/1939 tarihli belgede "Dersim harekatına iştirakinden dolayı Hataya gönderilemeyen Kayseri Vilayeti İncesu öğretmenlerinden Yusuf Büyükburcun 3296 sayılı kanuna göre bütün hakları mahfuz tutulmak şartile Hatay gitmesine izin verilmesi... onanmıştır" deniliyor.
Muhsin Batur ne demişti
Türk Hava Kuvvetleri eski Komutanı Orgeneral Muhsin Batur, Dersim Harekatı sırasında bölgede yaklaşık iki ay görev yapmış, 1986 yılında yayımladığı 'Anılar ve Görüşler' kitabında Dersim'de görev yaptığı sürede yaşadıklarını yazmaktan çekinmişti. Batur bunun için okurlarından özür dahi dilemişti. Batur'un yazmaktan imtina ettiği olaylar nelerdi. Bu olaylar bir sır perdesi olarak kalsa da geride kalan birçok belge bize harekat hakkında geniş bilgi veriyor. Belgelerde dikkat çeken bir diğer anekdotta Elazığ olarak bilinen ilin belgelerde Elazîz olarak geçiyor olması
Gökçen Göksal / Milli Gazete
