İşgalci anneler ve çocukları

Çocuk yetiştirmek çok zor bir süreç. Bu dönemde aslında ebeveyn de kendini geliştirmiş olur aslında. Burada en önemli olan şey annenin gelişmeye ne kadar açık olduğu ve kendisini değiştirmeye ne kadar istekli olduğudur. Çoğu anneler işgalcidir. İyi duygularla da olsa bu işgalci anneler baskıcı ve kontrolcü olurlar. Adeta bir ahtapot gibi çocu sararlar. Bu kuşatıcılık çocukta ne gibi etkiler yapar. Bu süreçten çocuk ne kadar hasar görür? Özgüven zelenmelerini nasıl tamir eder? Kendini gerçekleştirebilir mi? İlişki başlatıp bitirebilir mi? Sosyal çevresi ile iletişimi nasıldır? Akademik başarısı ne durumdur? Buna benzer işgalci ahtapot anneler ve çocukları konusunda Milliyet muhabirinin sorularını, Memory Center Nöropsikiyatri Merkezi'nden Uzman Ergen Psikologu Orhan Gümüşel cevaplandırdı.

Annelik tamamen içgüdesel midir, yoksa öğrenilmeli midir?
İçgüdüsel demek yanlış olur. Zaten insanda içgüdüler yoktur. Dürtüler vardır. Annelik kadınsı duygulardan biridir. Genetik ve hormonal özellikleri olduğu gibi sosyal rollerin öğrenilmesi içinde de yeri vardır. Çocukluk dönemindeki oyunlardan tutun, yetişkin olana kadar ki gözlemler ve analizlerle de yapılanır. Hatta anne olduktan sonra da öğrenilmeye devam eden bir süreçtir.

Evlilik içinde aynı şey söylenebilir mi? Ya da evliliği öğrenenler daha sağlıklı annelik yapar diyebilir miyiz?
Kesinlikle diyebiliriz. Çünkü bir taraftan bakıldığında ikisi de öğrenilmiş rollerin başka bir rolle yürüttüğü bir ortaklık ilişkisidir.

İçgüdüsel annelik yaklaşımı ne gibi hatalar yaptırır?
Ortaklık ilişkisini zedeler bir kere. Karşılıklılık ilkesini tek yönlü bir ilişki düzeyine indirir ve ilişkinin sınırlarını kaybetmesine neden olarak çatışma ortamını oluşturabilir.

Baskılayıcı ve kontrolcü annelerin temel davranış biçimleri nelerdir?
Baskılayıcı annelerde bir yönetme anlayışı hâkimdir. Çocuğun davranışlarının kendi kurgusu doğrultusunda gerçekleşmesi beklentisi vardır ve bu yönde sıkı bir denetim ve ikaz mekanizması işletir. Kesinlikle inisiyatif bırakmaz. İlişki hem katı hem de tek yönlüdür. Esneme becerisine sahip değildir. Beklentilerinin dışındaki gelişmelere hatta eğilimlere karşı direnç ve mücadele ile yaklaşır.

Kontrolcü anneler neden kendilerini bundan alıkoymakta zorlanırlar?
Kişilik özelliklerinden kaynaklanır daha çok. Kontrolü kaybetme kaygısı ile hareket ederler. Bu yüzden de çevrelerindeki her şeyi kendi güvenlik alanlarının bir parçası olarak değerlendirir ve öyle davranırlar.

Bu davranışlarını kendileri bir sorumluluk şeklinde mi algılıyorlar dersiniz?
Böyle de denilebilir. Bir tür görev yönetimi olarak da düşünebilirler. Değişen durumlara uyum sağlamakta zorlandıkları için kendi beklentileri doğrultusunda stabil bir ortam yaratma çabasında olabilirler.

Ahtapot anneler ile baskılayıcı ve kontrolcü annelerin temel davranışları aynı mıdır?
Çocuklarının inisiyatif alanlarına müdahaleler benzerlikler gösterse de işgalin ortaya çıkış nedeni farklılıklar gösterir. Ahtapot annelerde temelde yatan güvensizlik kaygısı karşıdakini koruma baskıcı annelerde ise kendi benliğini koruma şeklinde gelişebilir. Ahtapot anneler davranış olarak kendisini çocuğun güvenlik çemberi içinde bir role sokarken baskıcı annelerde çocuk annenin güvenlik çemberinde bir figürdür.

Ahtapot annelerin hangi yaklaşımları çocukları bunaltır?
Sürekli kaygılı hallerinin getirdiği işgal can sıkar. Çocuğun merakla davranmaya eğilimini bloke etmesi çocukta bir engellenme duygusu yaratabilir. Bu da anneyi çocuğun gözünde kendisini engelleyen figür haline ya da hizmetkâr ama her şeye burnunu sokan ve haddini aşan bir hizmetkâr görünümüne sokabilir. 

Ahtapot annelerin aşırı ilgili tavırları çocuğun hangi davranışlarını etkiler?
En başta problem çözme yeteneklerini etkiler. Bu tip anneler çocuğun her probleminde sabredemeyip müdahale ederler. Bu durum da çocuk kendi baş etme ve çözüm mekanizmalarını geliştiremez. Sonrasında ise bir problemle karşılaşıp kendisi çözmek zorunda kaldığında zorluk yaşar. Sonucunda stresli ortamlardan kaçabilir. Özellikle de performans sergilemesi gereken görevlerden uzak durmaya çalışacaktır. Bununla beraber benlik saygısında düşme, genellenmiş güvensizlik, bağımlı kişilik yapısı, kuvvetli anksiyete gibi duygularla baş etmek durumunda kalabilir.

Çocuk annenin aşırı ilgisini bir kazanım olarak düşünür mü?
Mutlaka düşünür ve bunu kullanır. Özellikle çocukluk döneminde bu ilgi çocuk için bir konfordur ancak ergenlikle beraber can sıkıcı ve kısıtlayıcı bir hal alır. Çocuk bu dönemde annenin ilgisini reddeder ve bunu anneden uzaklaşarak göstermeye çalışır. Bu da anne üzerinde kaygı etkisi yaratır ve daha bir sıkı ilgi ortaya koyar. Çocuk kaçar anne kovalar haline dönüşür yani!

Peki ahtapot annelerin çocukları bu durumu istismar ederler mi?
Annenin kendisi ile ilgili kaygısını pekala arzularını elde etmenin bir yolu olarak kullanabilir. Anneyi gerip iki arzusunun gerçekleştirmesi arasında tercih yapmak noktasına getirir ve sonuçta anneyi en az iki arzusundan birini gerçekleştirmeye memur eder.

Neler yaparlar örneğin?
Pazarlık yapar. Ders başarısı kaygısı olan ve ders çalışması konusunda baskı kuran anneye 'Çalışırım ama şunu isterim yok o olmazsa bunu isterim' der. Anne de 'Önce çalış sonra 'gibi akılcı bir cevap verdiğini düşünürken kontra hamleyi yapar ' çalışmamı istiyorsan önce sen benim istediğimi yap' şeklinde. Bazen hemen bazen de uzayıp giden tartışma sonrasında istediğini elde eder.

Ahtapot anneler çocuklarının bunaldığının farkında olurlar mı?
Genelde olmazlar olsalar da yaptıklarının çocuğun faydasına olduğuna inandıkları için ısrarcı davranırlar.

Kekemeliğe etki ettiği söylenebilir mi?
Bununla ilgili kesin bir şey söyleyemem ancak bu tür anneleri olan çocukların duygularını sözelleştirmede güçlük yaşamaya yakın aday olduklarını söylemek yanlış olmaz.

Bu annelerin çocuklarında yalan söyleme davranışlarına rastlanır mı?
Baskıcı annelerin çocuklarında olduğu gibi bu tip annelerin çocuklarında da yalana başvurma en sık rastlanan eğilimlerden bir tanesidir. Anne ile çatışmaktan kaçınan çocuk kendi inisiyatif alanını annenin de makul görebileceği biçimde oluşturmaya çalışır. Ahmet ile program yapmıştır ama annenin buna izin vermeyeceğini düşündüğü için Mehmet ile gidiyorum demek işine gelir. Lunaparka gitmek için para gerektir, kitap alacağım diyebilir.

Erkek çocuklarında antisosyallik eğilimi gelişebilir mi?
Annenin inisiyatif alanı işgaline çocuk mücadele yöntemi ile yaklaştıysa bu ilerleyen hayatında diğer otorite figürleri ile de çatışmalı ortamlara dalması riskini doğurur. Okulda öğretmeni iş hayatında patronu ile anne ile girdiği çatışmaya benzer davranış geliştirebilir.

Kız çocuklarında nasıl bir dışa vurum olur?
Onlarda da benzer davranışlar ortaya çıkabilir. Kültürel özelliklerden dolayı bazıları otorite ile çatışabilecek ortamı bulurken bazıları ise silikleşebilir. Otorite ve baskıyı kabullenir ve bağımsız davranamaz hale gelebilir. Bu durumda yine kaygı ve diğer duygu durum bozukluklarına, davranış ve uyum bozukluklarına yol açabilir.

Ahtapot annelerin çocuklarında akademik başarı ne durumdadır? Okulla araları nasıldır?
Bazıları okul kuralları ve öğretmenler ile çatışırken öğrencilik kimliği ile ilgili görevlerini aksatır ve başarısız olurken bazıları da aşırı uyum eğilimli kişilik sergiler ve onaylanma davranışına yönelik olarak başarılı bir performans çizebilir. Bu da başarının ödüllendirilmesine bağlanmış bir kimlik yatırımı gelişmesi olur.

Bu çocuklar özgüven sorunları da yaşarlar mı?
En başat sorunlarıdır. Temeldeki güvensizlik ya öğrenilmiş çaresizlik olarak karakterize olur ya da güvensizliği yadsır ve tam tersi aşırı güvenli görünme şovlarına girerek yönetemeyeceği riskler alabilirler.

Baskılayıcı ahtapot annelerin çocuklarında bu yanlış tarz nedeniyle hangi psikiyatrik sorunlar görülür?
Genelde tipik ya da atipik depresif tablolar ortaya çıkabilir. Kaygı, duygudurum ve uyum bozuklukları tanı gruplarına giren tablolar daha sıklıkla görülür. Bunlardan başka daha ciddi psikiyatrik tablolarında tetikleyici ya da besleyici bir nedeni olabilir.

Ahtapot annelerin çocukları itaatkar mı olurlar isyankar mı?
Biraz da kişilik özelliklerine ve yaşam aktivitelerine bağlı olarak biri ağılıklı olabileceği gibi duruma göre her iki özelliği de sergileyebilirler.

Bu birazda kişilikleriyle mi ilgili diyorsunuz yani?
Tabii ki ahtapot anneliği de belirleyen kişilik özellikleri değil mi?

Ahtapot anneler tüm söylediklerinizin ışığında bakarsak aslında toplumda silik gölge tipler mi yetiştirirler?
Bu mümkün ama tam karşıtı da olabilir. Toplum kuralları ile çatışan, egosu şişirilmiş, adalet duygusu kendi tarafında, uyumsuz karakterlerde yetiştirmiş olabiliyorlar.

Ahtapot annelerin çocukları ergenliğe geçişte ne gibi sorunlar yaşarlar?
Zaten çatışmalı ve gergin bir sürece girerler bu dönemde. İlgileri kendilerini tanımaya sınırlarını ölçmeye çevrilmiştir. Bu dönemde birçok özelliklerini artık karakterize ederler. Zaten dönemin sonunda da kişilik gelişimi tamamlanmış olur. O yüzden bu annelerin çocukları ergenlik döneminde akranlarına göre daha kaygılı, tepkisel, alıngan ve negativist olabilirler. Çok çekinik bir yapı sergileyebilecekleri gibi saldırgan ve yıkıcı davranışlar gösterebilirler. Genellikle sınır sorunları yaşarlar. Ya kendi kişilik sınırlarını oluşturamaz annenin sınırları içinde kaybolurlar ya da başkalarının sınırlarını zorlarlar bir nevi dibine düşme durumu gerçekleşir.

Ahtapot annelerin çocukları çevreyle temasta olurlar mı? Nasıl bir iletişim dili geliştirirler?
Genellikle olurlar ancak kaygıları ve güven problemleri öne çıkar. Bu yüzden ilişki başlatma ve devam ettirmede çekinik ya da atılgan eğilimlerine göre sorunlar yaşabilirler.

Ergenlik dönemlerinde bu çocukların fırtına beklenmeli midir?
Tabii ki beklenebilir. Hatta ergenlik sonrasında da beklenebilir. Ergenlikte baskılanan özellikleri yetişkin hayata geçip güçlenme ile beraber başkaldırıya dönüşebilir. Fırtınayı sosyal ilişkilerinde yaşayabileceği gibi iç dünyasında da çok sert yaşabilir. Dile getiren de olur davranışları ile göstermeye çalışanda. Sonuçta bir şekilde işgale karşı bir duruşu olur. Belki edilgen belki de etken!

Yetişkinliklerinde nasıl bir portre çizerler? İş başarıları nasıldır örneğin?
Bu biraz da ne iş yaptıklarına bağlıdır. Çatışa çatışa güçlü bir karakterde oluşabilir. Uyum sağlayarak ideal bir görev adamı da. En belirgin özellikleri stres karşısında zorlanma olur genelde.

Evlilikte başarılı mıdırlar?
Burada da eşi ile arasındaki hukuk öne çıkar. Birbirlerini tamamlayıcı karakterler olurlarsa birbirlerinin farklı yönlerini kompanse edebilirlerse neden başarılı olmasınlar. Asıl iş anne babalıkta düşünün bir ahtapot anne ve bir ahtapot baba Allah onların çocuğuna sabır versin!!!

Öncelikle psikolojik yardım kime yapılmalıdır? Anneye mi, çocuğa mı?
Burada eklektik bir yaklaşım gerekir. Yani farklı disiplinlerin bir ortaklığı. Belirtiler üzerinden çalışırken bireysel nedenler üzerinde çalışırken ailesel kurgular yapılabilir. Duyguların farkına varma gibi içgörüye yönelik çalışmaların yanı sıra sınır eğitimleri gibi bilişsel davranışçı yöntemlerde kullanılır. Gerektiği durumlarda ilaç tedavileri de tercih edilir.

Tedavisi konusunda neler yapılmalıdır?
Erken dönemlerde davranmak her zaman en sağlıklısıdır. Tabii bir de esnek ve değişime açık olabilmek. Sonuçta bu kişisel olarak problemlere neden olan bir iletişim sorunudur da.