Haber Merkezi / TIMETURK
#10
1907 Paniği
Otuz dört yıl içerisinde dördüncü sözüm ona ?panik?, 1907 Paniği?ne olağan şüpheliler neden oldu: aşırı genişleme ve zayıf kuram/spekülasyon neden oldu. Borsa Mart?ta çöktü ve Kasım?daki ikinci çöküş New York?taki her banka ve mutemette devam etti, özellikle Kuzey Amerika Ulusal Bankası?nın büyük çöküşünü getirdi. J.P Morgan ve bazı seçkin yöneticilerin özel desteğiyle ABD Hazinesi, federal parayla ve bazı yaratıcı mali ?yönlendirme? ile mücadele etti. Piyasalardaki güven Şubat 1908?de yeniden sağlandı ve Mayıs?ta Kongre Aldrich-Vreeland Yasası?nı geçirdi. Daha sonra gelecekte yaşanacak panikleri, ekonomiye böylesi devasa zararlar vermeden önce, karşılayacak Federal Rezerv Yasası?nı önerecek Ulusal Para Komisyonu?nu da bu yasayla kurulacaktı.
#9
Kasım Hatası-1994
Meksika Pezo Krizi olarak bilinir. ?Aralık Hatası?, giden yönetimin arkasında bıraktığı devasa hataları düzeltme ihtiyacı altında ezilen yeni Meksika hükümetinden kaynaklandı.
?Hata?nın öncesindeki yıllar yatırımcılar için tam bir kaostu. Chiapas?ta başlayan ayaklanma, hükümetin üst düzeyine çıktığı söylenen rüşvet ve yozlaşma ile birkaç ay arayla gelen siyasi suikastlar karmaşa içinde sayılabilecek olaylardan. Gelen Başkan Ernesto Zedillo?nun yönetiminin pezo?yu devalüe etmekten başa seçenek göremedi. Bu hamle nakit paranın ülkeden o kadar hızlı ve dramatik kaçmasına neden oldu ki hükümet neredeyse çöktü.
#8
Arjantin Ekonomik Krizi -1999
1980?ler, Arjantin için zor zamanlardı. Askeri diktatörlük, Falkland bozgunu, ekonomik çöküş ve devasa enflasyon. Borçları 1990?lar boyunca büyüdü ve yozlaşmayla ikiye katlandı; ülke 1999?da tam bir çöküş içine düştü. Öyle ki ekonomik politikayla bile karşılanamaz görünüyordu. Beklendiği gibi, yatırımcılar güvenlerini kaybetti ve bankalardan kaçış hükümetin bir yıl boyunca hesapları dondurma yoluna itti, sadece çok az para çekilebiliyordu. Gösterileri şiddetli ayaklanmalar izledi ve Fernando de la Rua?nın hükümetinin nihai sonunu getirdi. Arkasından gelen iki yönetim de geminin dümenini doğrultamadı. Sayısız kamu ve özel firma ya iflas etti ya da iflasın eşiğine geldi. Nestor Kirchner?in liderliğindeki 3?ncü yönetim en sonunda ekonomiyi istikrarlaştırmayı başardı.
#7
Alman Hiperenflasyonu 1918-1924
1914?te ABD doları ve Alman Markı arasındaki kur oranı yaklaşık 1?e 4?tü. 1923?te bu oran 1 dolar 1 trilyon Mark?a kadar çıktı. Bu parayla zar zor ekmek alındığı hesaba katıldığını işin vahameti anlaşılabilir.
Birinci Dünya Savaşı?nın ardından Almanya?yı savaşı başlatmakla suçlayan ?kazananlar?, Almanya?yı cezalandırmaya koyuldu ve savaş tazminatı istedi. Ne yazık ki Almanya?nın toprak, mallar ya da değerli metalleri yoktu bu isteği karşılayacak ve para birimi sürekli değer yitirdi. Çözüm neydi? Almanya 1 milyar Mark çıkana kadar para basmaktı. 1923?te enflasyonu durdurmak için Rentenmark para birimini çıkardılar. Rentenmark, 1924?te Reichmark?la değişti. Gücenmiş bir Alman nesli ve Avusturya?dan über ırkçı çıkarmadan hiperenflasyon bitmedi.
#6
Suk el-Manah-1982
Vadeli çekler gibi basit bir şey ekonomiyi batırabilir mi? Hiçbir zaman o kadar basit değildi ancak anlatmak istenileni özetliyor.
Kuveyt?in Suk El-Manah borsası alternatif bir piyasaydı ve çok da yasal sayılmazdı özellikle ülkenin resmi borsasının yanında. Ancak yasal piyasaya giriş imkanı kısıtlı birçok yeni yatırımcı ekserisi miras parasıyla kontrol edilen Suk el-Manah?a yatırım yapmaya başladı. Hisseler yoğun olarak vadeli çeklerle el değiştiriyordu. Böylesi bir durum çok hızlı çökebilecek bulutlarda bir kale yarattı. Binlerce yatırımcının elinde vadeli ya da bekleyen çekler şeklinde düzenlemeye tabi olmayan kredi bulunuyordu. Bunların toplamı 94 milyar dolara kadar ulaştı. Gerçekte para hiçbir zaman orada değildi ve çöküşten biri ticari iki banka kurtulabildi. Kuveyt hükümeti müdahale etti ve tam işleri zar zor yoluna koymuştu ki Irak ülkeyi 1990?da işgal etti. İşin parlak tarafı günümüz tedavül piyasasında Kuveyt Dinar?ı tüm diğer ülke paralarından çok daha değerlidir.
#5
Kara Pazartesi - 1987
Neden 19 Kasım 1987 Pazartesi? Neden devasa piyasa çöküşü? NYSE?den 500 milyar nasıl havaya uçtu? Yıllar geçmesine rağmen hala net bir yanıt yok. Çünkü geldiğini gösteren hiçbir işaret yoktu. Neden ne olursa olsun, Kasım 1987 sonunda, Avustralya borsası yüzde 41,8, Kanada yüzde 22,5, İngiltere yüzde 26,4 ve Hong Kong yüzde 45,8 düştü. Yaygın bir teori çöküşü anlık satışa ve bilgisayarların Wall Street?te artan etkisine bağlasa da, tartışma devam ediyor. Kesin olan tek şey birçok insanın çok hızlı bir şekilde iflas ettiği.
#4
Rus mali krizi-1998
Yozlaşma, etkin ekonomik reform politikası eksikliği, rublenin devalüasyonu ve siyasi istikrarsızlık, yaklaşan milenyumun eşiğinde Rusya?yı devasa bir mali krizin içine soktu. Buna ek olarak dünyanın petrol ve doğal gaz yataklarının 3?te 1?ine sahip olan Rusya, fiyatlar düşünce çok daha zor duruma düştü. Yabancı yatırımlar paralarını ülkeden çektiğinde, bankalar o kadar büyük bir sıkıntıya girdiği ki IMF?nin borcu bile işe yarayamadı. Kriz, Ukrayna ve Çekoslovakya?ya yayıldı ve doğrudan Dow?u vurdu. Endeks tarihindeki en büyük düşüşlerden birini yaşadı.
#3
Doğu Asya mali krizi -1997
Sözüm ona ?Asya ekonomik mucizesi? 1997 Haziran?ında yatırımcılar bildikleri en iyi şeyi yaptıklarında, yani güven, özellikle de paraya güvenlerini kaybettiklerinde, felakete ortaya çıktı. Yüksek getiri oranları Asya marketlerini cazip kılıyordu ancak ABD küçülmesini durdurmak için faiz oranlarını düşürünce kendilerin daha da çekici hale getirdiler, sonuç olarak Asya piyasaları çok riskli bir görünüme sahip oldu. Domino etkisiyle önce Tayland etkilendi arkasından Filipinler, Hong Kong, Endonezya, Malezya ve arkasındakiler izledi ve beklenmedik küresel bir kriz oluştu. Asya marketlerinde çok nadir görülen büyük düşüşler yaşandı: Tayland yüzde 75, Hong Kong yüzde 23 ve Singapur yüzde 60 değer kaybetti. Dünyada etkilenmeyen hiçbir piyasa olmadı.
#2
Kara Salı -1929
29 Kasım 1929?ta 10 milyar dolar (bugünün 95 milyarı) toza dönüştü. Kırmızı daha uygun görünse de tarih onu kara diye niteledi.
Kara Salı?nın öncesindeki yıllarda Dow endeksi sayısız insanı milyoner etti. Borsa birçok cahil yatırımcı için hobi haline dönüştü. Bunlar piyasaların nasıl işlediği hakkında hiçbir bilgileri olmamasına rağmen, tüm paralarını hiç tanımadıkları firmaların (çoğu sahtekar) hisselerine sürekli akıttılar.
Hükümet faiz oranlarını yükselterek işleri yatıştırmak için müdahale ettiğinde, panik oluştu. Yatırımcılar hisselerini tevdi etmek için umutsuzdu ancak para ani ve hayal edilemez bir yoksulluk yaratan bir illüzyondu. Ne yazık ki, bankalarda bu hisselere yatırım yapmıştı ve panik bankalara da sirayet etti. Ülke Büyük Çöküş?e girdi ve dünyanın ekserisi de izledi. Bu ülkelerden birçoğunun ekonomik refah görüntüsüne sahip olması için bir savaşa ihtiyaç duyması sürpriz değildi.
Bir istisna olarak, çökmeden önce piyasadan çıkmayı başaran zengin bir yatırımcı JFK, RFK ve Teddy?nin babası Joseph Kennedy?ydi. Eğer Joseph erken davranmasaydı Amerikan siyasi yapısının ne kadar farklı olacağını ancak hayal edebiliriz. Belki de ailenin malikanesi fiyakalı Hyannisport?ta değil tozlu Hooverville?de olacaktı.
#1
1973 Petrol Krizi
Batı tarafından petrolü için sağıldığı yılların ardından, OPEC?in tevazulu üyeleri akıllandı. Suriye ve Mısır?ın İsrail?le savaştığı Yom Kippur?un ortasında, OPEC petrolü bir silah olarak kullandı ve İsrail?e destekleyenlere Arap Petrol Ambargosu uygulandı. Üretim durduğundan ham petrol fiyatı fırladı özellikle ABD ve Hollanda için. Ambargo 5 ay sürmesine rağmen etkileri hala sürüyor. OPEC üyesi devletler dipsiz zenginliğin farkına vardı: altı hafta içinde New York borsası 97 milyar dolar değer kaybetti; Japon arana üreticileri Amerikan-yapımı benzin içicileri küçük arabalarla karşılayarak inanılmaz bir pazar payı elde etti, ABD, petrol tasarrufu için 55 mil yasağı koydu ve 1977?de Başkan Carter, ABD?nin stratejik petrol rezervini kuracak Enerji Bakanlığı?nı yarattı. (George W. Bush, fiyatlar tavan yapınca musluğu açmıştı). (Kaynak: AskMen, Çev: Oğuz ESER/TIMETURK)
