176 dile çevrilen ve 128 ülkede yayımlanan eserleriyle halkını dünyaya tanıtan Kırgız yazar, devlet adamı, diplomat, gazeteci, büyük düşünür ve Türk dünyasının ortak değeri Cengiz Aytmatov, vefatının 13'üncü yılında yad ediliyor.
"Sovyetler Birliği'nin son yazarı" olarak da benimsenen dünyaca ünlü Kırgız yazar Aytmatov, devlet adamı Törekul Aytmatov ile Tatar asıllı tiyatro sanatçısı ve öğretmen Nagima Aytmatov'un çocuğu olarak 12 Aralık 1928'de dünyaya geldi.
Kırgızistan'ın kuzeyindeki Talas bölgesinin Şeker köyünde doğan yazar, eğitim hayatına 1935'te Rusçayı da öğrendiği Moskova'daki bir Sovyet okulunda başladı.
Aytmatov, babasının 1937'de tutuklanması ve bir yıl sonra kurşuna dizilmesiyle, bilge bir kadın olan babaannesi Ayıkman Hanım tarafından Manas Destanı'ndan hikayeler anlatılarak büyütüldü.
Eğitimine, 1938'de taşındıkları Kirovskoye'deki Rus yatılı bölge okulunda devam eden yazar, ailesinin geçim sıkıntısı nedeniyle küçük yaşta çalışmak zorunda kaldı.
İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra 1946'da ailesiyle Cambul'a (Kazakistan'ın Taraz şehri) taşınan ve burada Veteriner Teknik Okuluna giren Aytmatov, bu okuldan birincilikle, 1948'de girdiği Frunze Tarım Enstitüsünden 1953'te onur derecesiyle mezun oldu.
Kırgızistan'ın folklorik hikayelerini modern edebiyatla harmanlayan yazar, 1952'de gazetelerde hem Rusça hem de Kırgızca başarılı yazılar yazdı ve eserleriyle 1957'de Sovyet Yazarlar Birliğine kabul edildi.
Aytmatov, 1958'de kaleme aldığı "Cemile" adlı eserinin Fransız şair Louis Aragon tarafından Fransızcaya çevrilmesiyle daha çok tanındı. Edebi Kırgızistan dergisinde editörlük görevini üstlenen Aytmatov, "Pravda" gazetesinin Kırgızistan'daki muhabiri olarak çalıştı.
Aytmatov'un "İlk Öğretmen (1962)", "Ana Alan (1963)" ve Lenin Ödülü'nü aldığı "Dağlar ve Bozkır Masalları (1963)" adlı eserleri yayımlandı. Çalışmalarıyla 1963'te Lenin Ödülü'ne layık görülen yazar, "Gün Olur Asra Bedel" adlı ilk romanını 1980'de yazdı.
Siyasi hayatı
Siyasi hayatın da içinde olan yazar, 1966-1989'da Sovyetler Birliği parlamentosunda milletvekili olarak görev yaptı.
Sovyet Birliği'nin eski Devlet Başkanı ve son lideri Mihail Gorbaçov'un danışmanlığını yapan beş kişiden biri olan Aytmatov, 1996'da Kırgızistan'ın kurucu Cumhurbaşkanı Askar Akayev tarafından "kültür elçisi" sıfatıyla Kırgızistan'ın UNESCO temsilciliğine tayin edildi.
Aytmatov, Mart 2008'e kadar Kırgızistan'ın Fransa, Belçika, Lüksemburg ve Hollanda büyükelçiliği görevlerinde bulundu.
Türkiye'nin Kırgızistan'ın başkenti Bişkek'te 1995'te kurduğu Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesinin kampüsünün yanı sıra Bişkek'teki hükümet caddesinin bir bölümü Aytmatov ismini taşıyor.
Eserleri 176 dile çevrilen ve 128 ülkede yayımlanan ünlü edebiyatçı, 1985'te Hindistan Javaharlal Nehru Ödülü, 1988'de Japonya Doğu Felsefesi Enstitüsü Akademi Ödülü, 1994'te Avusturya Avrupa Edebiyatı Devlet Ödülü, 1998'de Friedrich Rueckert Ödülü ile 2004'te Alexender Men ve Leo Kopelev Ödülü'nün de aralarında bulunduğu çok sayıda ödüle layık görüldü.
En tanınmış eseri: Gün Olur Asra Bedel
Türkiye'de "Selvi Boylum Al Yazmalım" adlı romanıyla tanınan Aytmatov'un eserleri arasında Zorlu Geçit, Yüz Yüze, Cemile, İlk Öğretmenim, Dağlar ve Bozkır Masalları, Elveda Gülsarı, Beyaz Gemi, Selvi Boylum Al Yazmalım, Fuji Dağı'nın Tepesi, Gün Olur Asra Bedel, Darağacı-Dişi Kurdun Rüyaları, Kızıl Elma, İlk Turnalar bulunuyor.
Yazar, 2008'de Rus televizyon kanalının belgesel çekimleri için gittiği Tataristan'ın başkenti Kazan'da ani böbrek rahatsızlığı geçirirken, tedavi için götürüldüğü Almanya'da 10 Haziran 2008'de 79 yaşındayken hayatını kaybetti.
Aytmatov, babasının mezarının bulunduğu Kırgızistan'ın başkenti Bişkek'e 25 kilometre mesafede Tanrı Dağı eteklerindeki Taş Döbö köyü yakınlarında yer alan Ata-Beyit Ulusal Tarih ve Anıt Kompleksi'nde 14 Haziran'da defnedildi.
Yazarın eşi Maria Aytmatova da 4 Nisan 2021'de Bişkek'te tedavi gördüğü hastanede yeni tip koronavirüs (Kovid-19) nedeniyle 79 yaşında vefat etti ve Ala-Arça Devlet Mezarlığı'nda toprağa verildi.
Dünya literatürüne “mankurt” kavramını kazandırdı
Aytmatov, “mankurt” kavramını 1980'de kaleme aldığı “Gün Olur Asra Bedel” romanında tarihine küsen, geçmişini unutan, ailesine, mensup olduğu milletine, öz değerlerine yabancılaşan ve gayesi olmayan insanların mensup oldukları milletleri uyarmak için kullandı.
Toplumuna yabancılaşma olarak da kullanılan “mankurt” kavramı, dünyada benimsendi.
Azerbaycanlı tiyatro oyuncuları da Kırgız yönetmenlerin yazdığı "Mankurt" oyununu Bişkek'te 12 Kasım 2018'de düzenlenen "Aytmatov ve tiyatro" adlı tiyatro festivalinde sahneledi.
Aytmatov'un girişimi: Uluslararası Issık Göl Forumu
Uluslararası Issık Göl Forumu, Aytmatov'un girişimiyle Sovyetler Birliği döneminde entelektüelleri bir araya getirmek amacıyla oluşturuldu.
Issık Göl Forumu'nun ilk toplantısı 1986 yılının Ekim ayında yazarın seçtiği dostlarını Sovyetler Birliği'nin başkenti Moskova'ya davetiyle yapıldı.
Moskova görüşmelerinden sonra, eski adı Frunze olan Bişkek'te toplantılara devam edildi, ardından Kırgızistan'ın tatil merkezi Issık Gölü kıyısında bir araya gelindi.
Bu toplantının katılımcıları arasında Amerikalı yazarlar Arthur Miller, James Baldwin, Alvin Toffler, İngiliz yazar ve oyuncu Peter Ustinov, Fransız yazar Claude Simon, Habeşli ressam Afewerk Tekle, UNESCO temsilcisi Federico Mayor, İtalyan bilim adamı Augusto Forti, Türkiye'den Yaşar Kemal ile Zülfü Livaneli de yer aldı
2. Issık Göl Forumu 1997 yılının Temmuz ayında Kırgızistan'ın Başkenti Bişkek'te toplandı. Bu zirvede ise dünya siyasetine yön veren isimlerin yanı sıra dönemin Türkiye Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel de yer aldı. Toplantıda Zülfü Livaneli hem konuşma yaptı hem de 2. oturumu yönetti.
TÜRKSOY tarafından Kırgız yazar Cengiz Aytmatov'un doğumunun 90'ıncı yılı dolayısıyla "Anma Yılı" ilan edilen 2018'de 25 ülkeden 155 entelektüelin iştirak ettiği Issık Göl Forumu'nun üçüncüsü yapıldı.
Kırgızistan'ın başkenti Bişkek'teki toplantıda Issık Göl Forumu'nun adının "Cengiz Aytmatov Uluslararası Issık Göl Forumu" olarak değiştirilmesi kararlaştırıldı.
"Cengiz Aytmatov Uluslararası Issık Göl Forumu'nun 4'üncüsünün açılışı 13 Aralık 2020 yılında Bişkek'te, forumun kapanış töreni ise Ankara'da Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov'un katılımıyla 9 Haziran 2021'de gerçekleştirildi.
Mezarı başında anıldı
Aytmatov, ölümünün 13. yılında Kırgızistan'ın başkenti Bişkek'teki mezarı başında anıldı.
Ailesi, yakınları, Milli Bilimler Akademisi üyeleri, meslektaşları ve sevenleri Aytmatov'un Ata-Beyit Ulusal Tarih ve Anıt Kompleksi'ndeki kabrine çiçek bırakarak dua etti.
Yazarın kız kardeşi Roza Aytmatova, mezarı başında toplananlara teşekkür ederek, "Allah sizi korusun."dedi.
