Modern sanatın babası: Ünlü Rus yönetmen Andrey Tarkovski dünya sinemasını nasıl dönüştürdü?
Onun benzersiz "yavaş" ve meditatif tarzını tanımlayan "tarkovskian" terimi 2018'de Oxford Sözlüğü'ne eklendi. Tarkovski'nin sinema tarzının etkisi 1986'daki ölümünden bu yana, uluslararası film festivallerinden rock müzik kliplerine ve hatta video oyunlarına kadar yayıldı.
Tarkovski'nin karmaşık bir itibarı var. Filmleri genellikle "yavaş" ve "sıkıcı" olarak adlandırılır. Halefi - örneğin, Meksikalı film yapımcısı Alejandro Gonzalez Inarritu ve Rus Andrey Zvyagintsev'in her ikisi de "yeni Tarkovski" olarak adlandırılır.
Tarkovski'yi ve eserlerini bu kadar benzersiz yapan nedir?
SAVAŞ, EV VE İLK FİLMLER
1932'de doğdu. Babası şair Arseny Tarkovski'ydi ve daha sonra en önemli filmlerinden biri olan 'Ayna'nın ana karakteri olan annesi Maria, Dubasov'un soylu ailesinden geliyordu. Ayrıca yazmaya çalıştı, ancak edebi bir kariyer yapmayı başaramadı. "Yetenek eksikliğinden" bahsederek tüm el yazmalarını yok etti.
Tarkovski, hayatının çoğunu Moskova'da geçirmesine rağmen İvanovo bölgesindeki (başkentin yaklaşık 500km kuzeydoğusunda) Yuryevets köyünde doğdu. İkinci Dünya Savaşı patlak verdikten sonra annesiyle birlikte oraya tahliye edildi. O zamana kadar babası aileyi terk etmişti. Köyde sadece iki yıl yaşadılar, ancak ahşap ev daha sonra 'The Mirror'da (Ayna)pastoral bir çocukluğun sembolü olarak yeniden ortaya çıkacaktı. Tarkovski, hayatı boyunca ütopik "yuva" imgesinin peşini bırakmadı. Filmlerinde mutlu bir ev hayatı yalnızca rüyalarda (örneğin, ana karakterin 'İvan'ın Çocukluğu'ndan 'kayıp' gençlik yılları) ve anılarda var olur. Bu arada, Tarkovski'nin yetişkin kahramanları genellikle evi terk eder ("Solaris"), onu arar ("Nostalji") veya yok eder ("Fedakarlık").
Andrei Tarkovsky
1954'te Tarkovski, SSCB'nin en ünlü film enstitüsü olan VGIK'e girdi. Çalışmalarının başlangıcı, önceki Sovyet sinema dönemlerinden kökten farklı olan sinemanın "Çözülme" dönemine denk geldi. Savaşı atlatmış ya da çocukken onunla karşılaşan genç film yapımcıları bu yeni dalganın merkezindeydi. Kruşçev yıllarında, Stalin dönemi savaş sinemasının gelenekleri yeniden tasarlandı. İkinci Dünya Savaşı'nda zafere katkıda bulunan diğer ülkelerde de benzer süreçler yaşandı. Yeni sinema filmleri askerlere ve savaşlara değil, Stalin'in filmlerinde yeri olmayan, savaşın görünmeyen kurbanlarına odaklanıyordu.
Tarkovski'nin VGIK'e kabul edilmesiyle aynı yıl, Fransız eleştirmen ve geleceğin film yönetmeni François Truffaut, Auteur Kuramı'nı formüle ettiği 'Fransız Sinemasının Belirli Bir Eğilimi' başlıklı bir makale yayınladı. Truffaut, daha önceki zamanlarda çekim sürecinin yapımcılar ve senaristler tarafından nasıl yönetildiğini, ancak yönetmenin sette nasıl film çekeceğini ve en önemlisi çekimlerin nasıl kurgulanacağını belirleyen kilit figür haline geldiğini anlattı.
"Auteur", kendine özgü stile sahip bir yönetmen veya Tarkovski'nin dediği gibi, "yapıtın sanatsal niteliklerini belirleyecek kadar önemli kişiliği olan" bir sanatçı olabilir. Yine de Tarkovski, sinemanın doğasına ilişkin görüşlerinde Fransız eleştirmenlerden bile daha radikaldi. Tarkovski, "Auteur"ün "niteliksel bir kavram" olduğunda ısrar etti ve "iyi sinema, 'cinema d'auteur'dur". İyi bir yönetmen, güçlü bir bireyselliğe ve hayatın fenomenleri hakkında özel görüşlere sahip olan kişidir.” dedi.
Tarkovski'nin öğrencilik döneminden geriye birkaç kısa film, tematik ve biçimsel olarak Thaw sinemasına yakın olan diploma çalışması 'The Steamroller and the Violin' kaldı. Film, bir çocuk kemancı ile bir buharlı makine operatörü arasındaki dostluk hikayesini anlatıyor. Yönetmenin olgun eserleriyle karşılaştırıldığında, bu geleneksel ve gerçekçi tanıtım filmi genellikle arka plana itilir. Ancak bu 'çömezlik' filmi bize önce Tarkovski'nin yapıtının odak noktası olacak sanatçı/kahramanı gösterir.
Tarkovski, 'The Steamroller and the Violin'i büyük bir başarı olarak görmedi ve onun hakkında konuşmaktan hoşlanmadı. Ancak film işini yaptı; yönetmen enstitüden onur derecesiyle mezun oldu.
KÜRESEL ŞÖHRET VE YETKİLİLERLE İLK ÇEKİŞMELER
'The Steamroller and the Violin' (1960) Yönetmen: Andrei Tarkovsky
Tarkovski'nin ilk uzun metrajlı filmi savaş draması 'Ivan's Childhood'du. Başlangıçta, Vladimir Bogomolov'un 'Ivan' hikayesine dayanan bu film başka bir yönetmen tarafından çekildi. Ancak Mosfilm Studio, bu sürümü "yetersiz" buldu. Hikayenin sonunda öldürülen genç partizan Ivan'ın filmde hayatta kalması ve Virgin Lands kampanyasında gönüllü olmaya devam ettiği orijinal metnin ücretsiz işlenmesi nedeniyle özellikle eleştirildi. Bu yeni son, Bogomolov tarafından onaylanmadı ve kendi fikriyle tamamen çelişiyordu. Yazar, çocuk partizanlarla ilgili bir yazı yayınlayan gazeteye “Genç kahramanlar cevap verin!” diye seslendi. Bogomolov'un öğrendiği gibi, kimse yanıt vermedi, çünkü kimse hayatta kalmamıştı.
Tarkovski'ye kendi versiyonunu çekmesi için sınırlı bir süre ve kalan bütçe verildi. Çocuk partizan Ivan'ın iç dünyasına odaklanarak orijinal metni önemli ölçüde elden geçirildi. Rüyalar, hikayesinin anahtarı haline geldi. Bu rüyalarda çocuk kaybettiği annesini görür ve mutlu bir çocukluk yaşar. "Ivan's Childhood"da "gerçek dünya" bilinçaltının karanlık, bastırılmış arzularını engellemiyor. Aksine, bu gerçek dünya karanlık ve acımasızdır. Film eleştirmeni Oleg Kovalov'un yazdığı gibi, savaşın paradoksu "zavallı çocuğun uyum, aydınlık, barış ve nezaket için çabalamasının neredeyse utanç verici bir arzuya, gizli bir sapkınlığa dönüşmesidir."
'İvan'ın Çocukluğu', Tarkovski'ye Venedik Film Festivali'nde Altın Aslan ödülünü kazandırdı ve ona dünya çapında ün kazandırdı. O zamanlar 'Çözülme sineması' yurt dışında popülerdi ve uluslararası festivallerde sıklıkla ödüller alırdı. 1958'de M. Kalatozov'un savaş melodramı 'The Cranes are Flying' Cannes'da Altın Palmiye'yi, 1961'de G. Chukhray'nin 'Ballad of a Soldier' filmi BAFTA Ödülü'nü kazandı. "İvan'ın Çocukluğu" gibi, bu filmler de savaşa yeni bir gözle baktılar, kahramanlık anlatılarından uzaklaşıp kurbanlarının öykülerine yöneldiler.
Tarkovski'nin bir sonraki filmi, büyük ikon ressamı Andrey Rublev hakkında bir ortaçağ dramasıydı. Yönetmen, orta çağa derin bir şekilde dalmış olmasına rağmen, 15. yüzyılın gerçeklerini doğru bir şekilde yansıtmak konusunda takıntılı değildi. Tarkovski'nin filminde biyografisi neredeyse bilinmeyen Rublev, iç savaşların, kıtlığın ve çevredeki şiddetin korkunç koşullarında çalışan bir sanatçı olarak gösteriliyor. Onun Rublev'i, parti yetkilileri tarafından 'halktan ilham alan sanatçı' imajından çok uzak. Tarkovski, yaşamı boyunca yayımlamadığı bir röportajında “sanatçı, toplumun vicdanıdır ve değişimlere en duyarlı kişidir" demişti.
"Ivan'ın Çocukluğu" (1962); 'Andrei Rublev' (1966) Yönetmen: Andrei Tarkovsky
'Andrey Rublev'in yapımı sırasında, önce Tarkovski ile stüdyoları denetleyen Sovyet yetkilileri arasında bir çatışma çıktı. Film sürekli olarak yeniden kurgulandı, Kulikovo Savaşı'nı anlatan ana sahne gerekli fonu alamadı (filmin gösterime girmesinden sonra basın, yönetmeni son düzenlemeler sırasında bu sahneyi kesmekle eleştirdi) ve Tarkovski aşırı şiddet kullanmakla suçlandı. Sonunda, film 30 dakika kısaltıldı ve tamamlandıktan üç yıl sonra yalnızca sınırlı olarak gösterimine izin verildi.
"ESTETİK MUHALİF"
Geçmiş deneyimlere odaklanan iki filmden sonra, Tarkovski'nin bir sonraki fotoğrafındaki olaylar, yakın gelecekte bir uzay istasyonunda gelişir. Bilim kurgu türüne rağmen, Stanislaw Lem'in romanının ücretsiz uyarlaması olan 'Solaris' (yazar filmden memnun kalmadı ve Tarkovski'nin 'Solaris'i değil 'Suç ve Ceza'yı çektiğini söyledi) tanıdık temalar: gerçeklik ve fantezi arasındaki çatışma, insan hafızası ve ev kaybı...
Tarkovski, tür filmlerini ve eğlence filmlerini sevmiyordu, ancak bilimkurgu, tarihsel olaylardan daha büyük bir alegori duygusu sağlıyordu. "Solaris" ve "Stalker"ı çekerken, Komünist Parti'den daha az baskı hissederken kendisini ilgilendiren fikirleri keşfedebildi. Film eleştirmeni Maya Turovskaya, Tarkovski hakkındaki kitabında, Tarkovski'nin siyasi değil, "estetik" bir muhalif olduğunu ve çalışmalarına asgari düzeyde dış müdahaleye sahip olmanın onun için siyasi ve ekonomik özgürlükten daha önemli olduğunu yazdı.
Bir sonraki filminde Tarkovski, hafıza fenomenini keşfetmek ve kendisini herhangi bir türün geleneklerinden kurtarmak istedi. Başlangıçta 'Ayna' filmi, gizli kamerayla çekilirken yapımcının annesine kendi hayatından Vietnam Savaşı'na kadar çeşitli soruların sorulduğu bir röportaj filmi olarak planlanmıştı. Tarkovski kısa süre sonra bu fikri terk etti ve uzun metrajlı bir film yaptı, ancak biçimi benzersizdi.
"Solaris" (1972); 'Ayna' (1975) Yönetmen: Andrei Tarkovsky
Tarkovski'nin ortak yazarı, senarist Alexander Misharin, SSCB Devlet Sinematografi Komitesi başkanı tarafından 'Ayna'nın ilk gösterimi için şöyle dedi:
“Elbette yaratıcılık özgürlüğümüz var. Ama o kadar da değil!”
'The Mirror' birçok yönden yönetmenin önceki filminin tersiydi. Uzaydan dünyaya inen aksiyon, net bir olay örgüsü yerine, karakterlerin ve olayların üst üste dizildiği, insan hafızasını taklit eden parçalı bir anlatıya dayanıyordu. Örneğin, ana karakterin annesi ve karısını tek bir aktris canlandırıyor, bu da izleyicinin kafasını karıştırıyor ve çocukluk ile son olaylar arasındaki çizgiyi bulanıklaştırıyor.
Film, basit, neredeyse var olmayan bir olay örgüsü yerine görsel ve tematik 'tekerlemelere' dayanıyor, bu nedenle 'Ayna' genellikle 'şiirsel sinema' olarak anılıyor. Film, zihninde savaş zamanı çocukluk anıları Yaşlı Pieter Bruegel'in manzaralarıyla karışan, tarihi günlükleri kişisel deneyimlerle kafiyeli ve annesinin anıları kendisininkiyle iç içe geçmiş ölmekte olan bir adamın anılarına dayanıyor.
Devlet Sinematografi Komitesi'nin kararıyla film, Cannes'a gönderilmesine rağmen SSCB'de geniş çapta dağıtılmadı. Filmin bilinç ve hafızaya yönelik "düşmanca olmayan" keşfi, Tarkovski'nin statüsünü "estetik bir muhalif" olarak mühürledi.
Yönetmenin SSCB'deki son filmi 'Stalker'di. Üç ana karakterin gizli dileklerin yerine getirildiği bir yere yaptıkları yolculuğu anlatan fantastik bir hikaye. Çekim sürecine bir dizi talihsizlik eşlik etti: Senaryo on defadan fazla yeniden yazıldı, birkaç bin metrelik filmin yanlışlıkla mahvolduğu teknik bir sorun nedeniyle filmin yeniden çekilmesi gerekti ve Tarkovski ilk kalp krizini geçirdi.
Stalker, "lanetli film" ününü, prömiyerin ardından kısa bir süre içinde, yönetmenin arkadaşı ve yazar rolünü oynayan devamlı oyuncularından Anatoly Solonitsyn de dahil olmak üzere ekibin birkaç üyesi öldüğünde kazandı.
'Stalker' (1979) Yönetmen: Andrei Tarkovsky
Fütüristik "Solaris" ve deneysel "Mirror"dan sonra, "Stalker" neredeyse münzevi görünüyor. Tarkovski'nin geç dönem çalışmaları, kompozisyonal sadeliğe ve sınırlı alana giderek daha fazla yöneliyor: "Sınırlı bir alanda sonsuzluğun yansımasını bulmak."
Örneğin, 'Stalker'daki karakterlerin gerçek adları yoktur, yalnızca takma adları vardır (Stalker, Yazar, Profesör) ve resmin kıyamet sonrası dünyası "Solaris", 'geleceğin şehri'nden çok durgun Sovyetler Birliği'ne daha yakındır.
YETKİLİLERLE KAVGASI
Tarkovski, 25 yıllık film yapımcılığında yalnızca yedi uzun metrajlı film çekti, ancak hayatının sonuna kadar birçok yaratıcı planı vardı. Bunlardan biri İtalya'da bir film üzerinde çalışmaktı ve aslında bu 'Nostalji' filmine dönüştü. Tarkovski, üç yıldan fazla bir süre çekime başlamak için izin bekledi. Sonunda, Sovyet yetkilileri üzerinde bir miktar etkisi olan İtalyan senarist Tonino Guerra'nın yardımıyla bu izni elde etti. Guerra ile Tarkovski, İtalya'yı dolaşan bir adam hakkındaki senaryoyu yazmaya başladı.
1980'de Tarkovski, çekimlere hazırlanmak için İtalya'ya gitti. Oradayken, iki film yapım tarzını karşılaştırma şansı buldu: Sovyet ve Batı. Tarkovski ikisini de tercih etmedi ve her birinin eksikliklerine işaret etti:
Kapitalist toplum, sanatçıya tam ifade özgürlüğü verirken, aynı zamanda fikrinin meyvesini vermesi için daha az fırsat tanıdı.
Birçok yönden 'Nostalji', Tarkovski'nin kendi gelecekteki kaderini önceden haber verdi. Ana karakter, önceki filmlerinin kahramanları gibi İtalya'yı değil, kendi hafızasının diyarlarını dolaşan bir Rus yazardır. Tarkovski, kahramanın hiçbirine tamamen ait olmayan iki dünya arasında sıkışıp kaldığı içsel göç deneyimini ortaya koyuyor.
Tarkovski, başlangıçta SSCB'den kalıcı olarak ayrılmayı planlamadı. Kendisi ve eşinin İtalya'ya gitmesine izin verilmesine rağmen, oğlu ve annesi SSCB'de kalmak zorunda kaldı. Oğlu Andrey Tarkovski Jr. daha sonra, babasının kalıcı olarak Batı'ya göç etmesini önlemek için Sovyetler Birliği'nde "rehine" olarak bırakıldıklarını söyledi. Tam olarak ne olduğu bilinmiyor, ancak görünüşe göre Devlet Sinematografi Komitesi liderliği Tarkovski'nin sözde "geri dönmeyen" biri haline geldiğine ve onun SSCB'ye geri dönmeyi planlamadığına karar verdi. Adının SSCB'de yayınlanması yasaklandı ve Sovyetler 'Nostalji'nin yapımından çekildi.
'Nostalji' (1983) Yönetmen: Andrei Tarkovsky
Tarkovsky'nin CPSU Merkez Komitesi genel sekreterleri Yuri Andropov ve Konstantin Chernenko'ya ailesiyle birlikte üç yıl boyunca İtalya'da çalışmasını ve yaşamasını istediği mektupları korunmuştur. Yapımcı, son filmi 'Nostalji'nin “geçici olarak yurt dışında bulunan bir Sovyet insanının yaşadığı vatan hasretini” anlattığını ve göç etmeyi düşünmediğini vurguladı.
Tarkovski, SSCB'de çalışırken sansürcülerle ilişkileri giderek kötüleşti. Cannes Film Festivali'ndeki 'Nostalji'nin galasında, film yönetmeni Sergei Bondarchuk tarafından temsil edilen Sovyetler, Tarkovsk,'nin ana ödülü almamasını sağlamak için büyük çaba sarf etti. Gerilim açık bir kavgayla sona erdi. Tarkovski, Genel Sekreter Çernenko'ya hitaben yazdığı bir mektupta, çalışmalarına haksız sansür uygulandığını gösteren 11 madde belirtti.
Bunlar arasında şunlar vardı: Filmlerinin halka açık gösterimine yasa dışı kısıtlamalar, SSCB ödül komiteleri ve film festivalleri tarafından boykotlar, basında yer verilmemesi ve Cannes'da 'Nostalji' sabotajı.
Cannes'da ve memleketinde yaşadığı ihanet, Tarkovski'yi eve dönmemeye ikna etti. 1984 yazında Tarkovski, Batı'da kalma kararını açıkladı.
VEDA
'Kurban', Tarkovski'nin çoğu İsveççe olarak çekilen son filmi oldu. Tarkovski, filmin masraflarının çoğunu karşılayan İsveç Film Enstitüsü tarafından davet edildi. Rus yönetmene kendi film ekibinin bir bölümünü ödünç veren büyük İsveçli film yapımcısı Ingmar Bergman'ın büyük bir hayranıydı. Aktör Erland Josephson başrolü oynadı, Bergman'ın tüm ana filmlerinde birlikte çalıştığı görüntü yönetmeni Sven Nykvist oldu. Kameraman ve yapımcının oğlu Daniel Bergman onun asistanıydı. Dahası, Josephson ve Nykvist kendi fonlarının bir kısmını filme yatırarak filmin ortak yapımcıları oldular.
Çekimler bittiğinde, Tarkovski'ye akciğer kanseri teşhisi kondu. Normal hayatını feda eden ve bir nükleer savaşı önlemek için evini yakan, yaşlanan bir adamın hikayesi olan "Fedakarlık" genellikle "kehanet" olarak adlandırılır: Prömiyerden sadece birkaç hafta önce meydana gelen Çernobil felaketi.
Andrei Tarkovsky ve Larisa Tarkovskaya
Tarkovski'nin SSCB'den ayrılmasından beş yıl sonra, on altı yaşındaki oğlunun hasta babasını ziyaret etmesine izin verildi. Tarkovski'nin ilk çalışmalarının ortak yazarı ve arkadaşı Alexander Gordon'a göre, parti yetkilileri Tarkovski'nin kanser olduğunu biliyorlardı, ancak uzun bir süre bunu ailesine açıklamadılar. O dönemde Tarkovski'nin daha önce yasaklanan filmleri Sovyetler Birliği'nde bir kez daha gösterime girdi.
1986'nın sonunda 55 yaşında öldü. Birkaç gün sonra, SSCB Devlet Sinematografi Komitesi, yönetmenin son yıllarında anavatanından uzakta çalışmış olmasından duyduğu "acı ve üzüntüyü" ifade eden bir ölüm ilanı yayınladı.
Tarkovski, Paris yakınlarındaki Sainte-Geneviève-des-Bois'de Rus Mezarlığı'na gömüldü. Birçok Rus göçmenin, Gümüş Çağ yazarlarının ve Beyaz Hareket üyelerinin son dinlenme yeri...
Timofey Konstantinov, Russian Today
