Financial Times, Pekin'in İslam'a yönelik baskısının ülkenin neredeyse her bölgesine yayıldığını tespit etti.
Binlerce caminin tadilattan önceki ve sonraki uydu görüntülerine dayanan görsel bir araştırma, binaları Arap özelliklerinden arındırma ve bazı durumlarda bunları geleneksel Çin tasarımlarıyla değiştirme yönündeki yaygın bir politikayı ortaya koyuyor. Hatta bazıları yıkıldı.
Bir zamanlar İslam mimarisine sahip olan 2.312 caminin analizi, 2018'den bu yana dörtte üçünün değiştirildiğini veya yıkıldığını gösteriyor.
Bazı aktivistlere göre bu değişiklikler İslam kültürüne yönelik daha geniş bir baskıyı yansıtıyor. ABD merkezli Çinli Müslüman hakları savunucusu Ma Ju, "Bu, Çin'de İslam'ın sonunun başlangıcıdır" diyor.
(Cami kubbesinin) yıkımının başladığını gördüğümde kalbimde bir acı hissettim” diyor Ding, bu yılın başlarında Çin'in güneybatı eyaleti Yunnan'daki Najiaying Camii'nde olanları hatırlarken. Yetkililerin yerel caminin "yenilenmesi" olarak adlandırdığı şeye karşı yapılan protestolar Mayıs ayında çevik kuvvet polisi tarafından karşılandı. Takma isim kullanan Ding, "Sanki evim başka biri tarafından zorla yıkılmış gibi hissettim ve tek yapabildiğiniz izlemek. Bu, dinimizin yok edilmesidir." diyor.
Başkent Pekin'in eteklerinde, 1600 kilometreden fazla uzaktaki Doudian Camii'nde, ziyaretçilere yönelik bir bilgi ekranı, caminin görünümündeki dramatik değişikliği yanlışlıkla gösteriyor: Eski binanın arkadan aydınlatılmış bir görüntüsü, yeni bir fotoğrafla gevşek bir şekilde kaplanmış. Mimari özelliklerinin kaldırılmasının yanı sıra, caminin cephesini süsleyen İslami motiflerin çoğu da yok oldu. Dış kısmında çok sayıda güvenlik kamerası bulunuyor.
Ana avlunun dışındaki bir sergide büyük bir panel, hem Kur'an'dan hem de geleneksel Çin düşünürlerinden alıntılar yaparak ibadet edenleri "birliği teşvik etmeye" ve "bölünmeye karşı çıkmaya" çağırıyor. Caminin içinde Kur'an pasajları hâlâ görülebiliyor ve ibadethanede herhangi bir değişiklik yok.
Yerel sakinlerden biri, "Tamamen Çinli ya da yabancı gibi görünmüyor" diyor. Bunun yerine ona başkentin merkezinde Komünist Parti kongrelerine ev sahipliği yapan heybetli hükümet binasını hatırlatıyor: "Biraz Büyük Halk Salonuna benziyor."
Doudian Camii'nin birçok sakininin yanı sıra Çinli Müslümanlar da röportaj yapmak için yaklaştı, konuşmayı reddetti veya hükümetin misillemesinden korktuğu için isminin gizli kalmasını istedi.
Topluluklarının başına gelenler, son beş yılda yüzlerce caminin değiştirilmesiyle Çin genelinde tekrarlandı. Uydu görüntüleri en az 1.714 binanın değiştirildiğini, söküldüğünü veya yıkıldığını gösteriyor. Hükümet, değişikliklerin camileri modernize etmek ve Çin kültürüyle "uyumlu hale getirmek" için yapıldığını söylüyor.
Bu tür değişiklikler, geleneksel olarak İslam'ı uygulayan etnik grupların en yüksek nüfusa sahip olduğu bölgelerde en yaygın olanıdır. Ningxia'nın batı bölgesinde uydu analizleri, İslam mimarisi taşıyan camilerin yüzde 90'ından fazlasının özelliklerinin kaldırıldığını gösteriyor. Kuzeybatıdaki Gansu eyaletinde bu rakam yüzde 80'in üzerinde.
FT'nin soruşturması, mevcut politikanın ölçeğini ve yayılmasını belgeleyen ilk araştırma olma özelliğini taşıyor.
New York merkezli İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün (HRW) bu ayın başlarında yayınladığı bir rapor, Ningxia ve Gansu'nun kuzey bölgelerinde bir dizi değiştirilmiş caminin bulunduğunu tespit etti. HRW, değişikliklerin Birleşmiş Milletler Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi'nde yer alan din özgürlüğüne aykırı olduğunu söylüyor.
Avustralya Stratejik Politika Enstitüsü'nün 2020 tarihli bir raporu da Doğu Türkistan'daki camilerin yıkıldığını ve yenilendiğini belgeledi ve üçte ikisinin çoğunlukla 2017'den bu yana değiştirildiğini ortaya çıkardı. FT soruşturması aynı camileri inceledi ve o zamandan beri daha fazlasının değiştirildiğini tespit etti.
Çin Dışişleri Bakanlığından yorum istendiğinde, "Din özgürlüğüne saygı duymak ve korumak, Çin hükümetinin uzun vadede desteklediği temel politikalardan biridir. [Biz] camilerin ve diğer dini faaliyet mekanlarının korunmasını ve yenilenmesini ciddiye alıyoruz ve ibadet edenlerin normal dini gerekliliklerini ve faaliyetlerini koruyoruz." denildi.
DOĞU TÜRKİSTAN'IN ÖTESİNDE
Çin tahminen 20 milyon Müslümana ev sahipliği yapıyor. Doğu Türkistan'daki Uygurlar muhtemelen en iyi bilinenler olsa da, yarıdan fazlası genellikle "Çinli" Müslümanlar olarak anılan Hui etnik grubuna aittir.
Avustralya'daki La Trobe Üniversitesi'nde Çin'in etnik politikaları konusunda uzman olan James Leibold, Çin devletinin gözünde Huileri "Çince konuşan, kültürünün temel unsurlarına uyan, iyi Müslümanlar ve bu nedenle güvenilebilir" şeklinde nitelendiriyor.
Hui Müslümanları Çin'in her yerinde yaşıyor ve özellikle Uygurlar gibi Türk gruplarından Müslümanlarla karşılaştırıldığında nispeten geniş dini özgürlüklere sahipler. Çinli yetkililer, son yirmi yıldır Doğu Türkistan'da İslam'a, gözetim ve ibadet kısıtlamaları başta olmak üzere, değişen derecelerde kısıtlamalar uyguladı. Zamanla Uygurlar özel olarak inşa edilmiş kamplarda toplu gözaltılara, yoğun gözetime ve seyahat kısıtlamalarına maruz kaldı; Birleşmiş Milletler, bu önlemlerin "insanlığa karşı suç" anlamına gelebileceğini söylüyor.
Pekin, Doğu Türkistan'daki politikalarının terörle mücadele etmek, birlik oluşturmak ve ekonomik kalkınmayı teşvik etmek için gerekli olduğunu savunuyor. Ortak kültürel değerlerin teşviki, ülkenin geri kalanındaki camilerden Çin'e ait olmadığı düşünülen özelliklerin çıkarılmasını haklı çıkarmak için de kullanıldı.
Birleşik Krallık Üniversitesi'nden Plymouth'lu Çin İslam tarihçisi Hannah Theaker, "Cami kubbelerinin yıkılması, Parti ile din arasındaki ilişkinin tam ölçekli olarak yeniden ifade edilmesini hedefleyen Çinleştirme politikasının en görünür yönüdür" diyor. Theaker, hükümetin Çinli olmayan grup ve dinleri Çin kültürü olarak kabul ettiği şeye asimile etmeye çalıştığı Çinlileştirme politikasının uygulanmasını takip eden bir veri tabanı oluşturuyor.
Pek çok Hui Müslümanı bunun, dini özgürlüklerinin de aşındırılacağı anlamına gelmesinden korkuyor. Ding gibi ibadet edenler için politika mimariden daha fazlasıdır:
“Hepimiz bunun sadece bir kubbe meselesi olmadığını anladık. Bütün Müslümanları Hanlaştırmak, İslam'ı hayattan çıkarmak istiyorlar. Namazı bırakmak için dini çalışmayı bırakmak... Kültürümüzü, yaşam biçimimizi değiştirmek için.” diyor.
Yetkililerin Çin'in en büyük camilerinden biri olan Shadian Ulu Camii'nin kubbesini yıkmaya başladığı Yunnan eyaleti Gejiu'da saha çalışması yapan Cornell Üniversitesi öğretim üyesi Ruslan Yusupov, "Ruh hali çok umutsuz. İnsanlar, hükümetin Uygurlara karşı tutumu ile Çinli Müslümanlara karşı tutumu arasındaki farkı yavaş yavaş azalttığını düşünüyor." diyor.
"Fakat çoğu kişi bunun kamplara gelmeyeceğini düşünüyor" diye ekliyor.
POLİTİKA DEĞİŞİKLİĞİ
Yüzyıllar boyunca Hui Müslümanları, inşa edildikleri dönemi yansıtan çeşitli mimari tarzlarda camiler inşa ettiler. 1960'lardaki Kültür Devrimi'nde birçok cami ve diğer dini yapılar yıkıldı. Ancak Mao Zedong'un ölümünün ardından daha fazla Arap tarzı bina yapılması yönünde bir baskı oluştu.
Theaker, “1980'lerde, Deng Xiaoping'in liberal döneminde, kubbeli ibadethaneler ve uzun, ince minareler modasının damgasını vurduğu yeni bir cami inşaatı patlaması başladı” diyor.
Akademisyenler, Çin'in din politikasındaki dönüm noktasının Şi Jinping'in 2013'te cumhurbaşkanı olmasından sonra geldiğini söylüyor. Ülkedeki neredeyse tüm ulusal siyasi liderler gibi Şi de Han Çinlisi etnik çoğunluktan geliyor. Partinin günlük yaşam üzerindeki kontrolünü genişletirken aynı zamanda iktidarı Mao'dan bu yana en büyük ölçüde sağlamlaştırdı.
Frostburg Eyalet Üniversitesi'nde Çin'de İslam'ı araştıran Haiyun Ma, "Şi, Çin'e özgü sosyalizm adına Han etnik milliyetçiliğini desteklemeye başladı. Daha önce hiçbir Komünist parti lideri böyle bir şey yapmamıştı." diyor.
Şi, 2014 yılında Merkezi Etnik Çalışma Konferansı'nda yaptığı konuşmada kültürel birliğe yeni bir vurgu yaptı. Ertesi yıl Çin'de dinin "çinlileştirilmesi" çağrısında bulundu.
Leibold, Şi'nin "İslami mimariyi ve sembolizmi, hayali Han Çin ırk devletinin ideolojik saflığına ve kültürel güvenliğine yönelik bir tehdit olarak gördüğünü, Şi'nin bunu tehlikeli olarak gördüğünü çünkü İslami, yabancı ve Han karşıtı" olduğunu belirtiyor.
2017 yılında, İslam'ın uygulanmasını denetleyen bir hükümet organı olan Çin İslam Birliği, camilerin "yabancı tarzları kopyalaması" konusunu tartışmak üzere bir araya geldi. Yetkililer, camilerin "Araplaştırılmasını" "parayı israf etme yarışı" olarak eleştirdiler. Seminerden alınan bilgilere göre "aşırı büyük ve abartılı bir şekilde dekore edilmiş cami mimarisinin milli özelliklerimize uygun olması gerektiği" vurgusu yapıldı.
İki yıl sonra, bu açıklamalar hükümetin İslami kıyafetlerden törenlere ve mimariye kadar her şeyde Çin tarzını standartlaştırmayı amaçlayan ve "İslami bir teolojinin kurulması" çağrısında bulunan "İslam'ın Çin özelliklerine sahip biçimde Çinlileştirilmesine İlişkin Beş Yıllık Plan" olarak resmileştirildi.
Theaker, "Hükümet politikasıyla ilgili edindiğiniz genel izlenim, hiçbir İslam'ın yeterince Çinli olamayacağı yönünde" diyor.
Çin'in kuzeybatısındaki bir bölge olan Ningxia'dan Hui bir adam olan Muhammed, çiftçilerin "kutsal alanlarını korumak" için küreklerle gelmelerine rağmen, memleketinin etrafındaki camilerin kubbelerinin yıkıldığını hatırlıyor. Duvarlara komünist parti sloganları eklenmiş.
Yakınlarındaki bir camideki ayinler hakkında şunları söylüyor: "Artık, ne zaman bir namaz başlasa, bu Allah'ın Kur'an'daki sözleri değil, imamın Çin Komünist Partisi'nin tek meşru güç kaynağı olduğuna dair yaptığı uzun bir konuşmadır."
Hui Müslüman topluluklarının deneyimleri, yerel yönetimlerden alınan satın alma belgeleriyle doğrulanmış.
Ayrıntılı mimari çizimler, Siçuan'daki yetkililerin Maoxian Chengguan Camii'nin kubbesini pagoda tarzı bir yapıyla nasıl örtmeyi ve başka değişiklikler yapmayı planladıklarını ortaya koyuyor.
Resmi belgelerde “çatıdaki kavisli üst kısmın” bir “Çin altıgen pavyonu” ile kaplandığı belirtiliyor.
Başka bir belgede değişikliklerin gerekçesi açıklanıyor ve bunların "İslam kültürünün sağlıklı gelişimini teşvik edeceği" belirtiliyor. Camilerin "Hui grubunun duygularını istikrara kavuşturmada" ve Müslümanları Çin Komünist Partisi ile bağlantılandırmada nasıl önemli bir rol oynadığını anlatıyor.
Girişe ait sosyal medya görsellerinde caminin kubbesi ve Arap yazısı kaldırılmadan önceki ve sonraki hali görülüyor.
Diğer dinler de hedef alındı. Hükümet, 2018'de binden fazla Hıristiyan kilisesinin çatılarındaki haçları kaldırdı ve büyük bir kiliseyi - Shanxi eyaletindeki Altın Kandil Kilisesi - yıktı. Tibet'teki Budist manastırlarının yıkımı, "günahlaştırma politikası"nın uygulanmasından önce başladı.
İSLAMİ HAYATIN KISITLANMASI
Dış değişikliklerin ötesinde hükümet camilerin faaliyetlerini etkilemiş ve kısıtlamıştır. 2018 yılında hükümet tarafından yönetilen Çin İslam Derneği, camilerden ulusal bayrağın göndere çekilmesi gibi vatansever faaliyetler düzenlemelerini ve anayasa, sosyalist değerler ve geleneksel Çin kültürü üzerine çalışma grupları kurmalarını istedi.
Hükümet aynı zamanda reşit olmayanlara yönelik din savunuculuğu yapan çevrimiçi materyalleri de yasakladı; bazı yerel yetkililer, 18 yaşın altındakilerin dini sitelere girmesini ve hatta dinin ibadetini yapmasını yasaklayan duyurular yayınladı.
KÜÇÜKLER NEDEN DİNİ MEKANLARA GİREMİYOR?
Tüm şehirdeki ilkokul ve ortaokul öğrencilerinin ebeveynlerine ve velilerine açık mektup
Küçükler fiziksel ve zihinsel gelişim açısından kritik bir aşamadadırlar... bağımsız düşünme yetenekleri yoktur… bu nedenle lütfen tüm ebeveynler ve arkadaşlar aktif bir şekilde işbirliği yapıp küçükleri dinden uzak tutsunlar.
Changge'deki din işleri bürosundan gelen bir belge, çocukların neden dine katılmaması gerektiğini özetliyor
Hui insan hakları savunucusu Ma Ju'ya göre, birçok bölgede yetkililer, mevcut ve emekli memurlara, yılda birkaç defadan fazla ibadet etmeleri halinde yardımlarının kesileceğini söyledi.
Camiye gidenler, bu yeni politikaların ibadete katılanların sayısını azalttığını söyleyen Henan, Zhengzhou'da takma ad kullanan bir Hui Müslüman, "En sık gittiğim camide ibadet edenlerin sayısı yüzde 60 ila 70 azaldı, çünkü artık gelmeye cesaret edemeyen insanlar var" diyor.
Tarihçi Theaker'a göre katılımın azalması, "cami cemaatlerinin birleştirilmesi" ve binaların yıkılması politikasını meşrulaştırmak için kullanılıyor. Yerel yönetim belgeleri, Ningxia'da binden fazlasının (eyaletteki tüm camilerin yaklaşık üçte biri) konsolidasyon tehdidi altında olduğunu gösteriyor.
Muhammed, Ningxia'nın Tongxin ilçesindeki Weizhou Büyük Camii'nin değiştirilmesinin ardından ziyaret ettikten sonra derinden üzüldüğünü söyledi. “Artık boş bir bina, her yerinde kilitler var. Bu, Komünist partinin tüm Müslümanlara 'defolun' demesi gibi bir şey... Burası bölgenin en meşhur camisi ve onu öylece kapatabilirler mi?” diyor.
Diğer birçok İslami sembol kamuoyunun gözü önünden kaldırıldı. Çin devlet medyasına göre, bir yetkilinin satılan mallar üzerinde helal işaretlerinin yayılmasının "dini aşırıcılığın ilk işareti" olduğunu söylediğini aktaran habere göre, Çin'in birçok bölgesinde helal sertifikasyon standartları kaldırıldı.
HUİ DİRENCİ
Mai, bölgedeki yıkımların eski üst düzey Komünist Parti yetkilisi Wang Yang'ın Nisan 2019'da dini mekanları denetlemesinin ardından başladığını söyledi.
Yerel caminin altın kubbesi kaldırıldığını ve yerine minarelerin altın kubbeleri gibi düz bir çatı yapıldığına dikat çeken Mai, "Bu yıkımların hiçbir yasal dayanağı yoktu. Bu camileri inşa ettiğimizde hükümet izin vermişti.” diyor
Bazı Hui Müslümanları direnmeye çalıştı. 2018'de yerel protestolar Weizhou Ulu Camii'ndeki değişiklikleri geciktirdi. Hükümet ayrıca Gansu'nun Lanzhou şehrinde bulunan Xiguan Camii'nin tadilatını da erteledi. Qinghai eyaletinin başkenti Xining'de olası bir hoşnutsuzluk göstergesi olarak, bir sosyal medya hesabı yerel yönetimin 2020'den 2021'e kadar 19 camiyi "yenileme" planlarını sızdırdı.
Hükümetin Xining şehrindeki Shulin Lane, Yangjiazhuang ve Shanglin Jiaya Camilerini değiştirmeye yönelik planları, ilk olarak Acı Kış tarafından yeniden yayınlanan resmi bir belgede ortaya çıktı
Ancak yetkililer kazandı. Çin'deki dini özgürlüklerle ilgili çevrimiçi bir dergi olan Bitter Winter'a göre , 2019 yılında Weizhou Ulu Camii'nin yeniden şekillendirilmesi başladı. Çevrimiçi fotoğraflara göre, Kasım 2023 itibarıyla Gansu'daki yerel yetkililer Xiguan Camii'nin kubbesini ve minarelerini kaldırmıştı.
Yunnan'daki Ding Najiaying Camii'nde yüzlerce çevik kuvvet polisi, bu yılın başlarında kubbeli çatısının yıkılmasına karşı bir protesto gösterisi düzenledi.
Protestolardan kısa bir süre sonra Yunnan'daki başka bir camide, Çin'deki en büyük İslami ibadet yerlerinden biri olan Shadian Ulu Camii'nde yenileme çalışmalarına başlandı.
Cornell Üniversitesi öğretim üyesi Yusupov, yerel yönetimin Shadian Camii'nin sessiz bir şekilde yeniden düzenlenmesi karşılığında başka bir camiyi tescil ettirmeyi teklif ettiğini söylüyor.
Ancak Muhammed gibi Hui Müslümanları hâlâ Çin'de İslam'ın olmadığı olası bir gelecek korkusunu şöyle ifade ediyor: "Genç nesillerde dinin yavaş yavaş yok olduğu ve dindar ve modern yaşam tarzları arasında rekabetin olduğu görülüyor. Dini bastırmayı başardılar.”
Çin hükümetinin Çinleştirme politikasının yayılmasını takip etmek için, bir zamanlar minareleri, kubbeleri ve diğer harici Arapça özellikleri olan camilerde yapılan değişiklikleri tespit etmek istedik. Baidu Haritaları, Google Haritalar ve OpenStreetMap'in yanı sıra Avustralya Stratejik Politika Enstitüsü'nün Sincan'daki camilerinden elde edilen arama sonuçlarını birleştirerek Çin genelinde bildirilen 4.450 cami konumundan oluşan bir veri kümesi oluşturduk. Google Earth uydu görüntülerini kullanarak her yeri inceledik, camileri belirledik ve zaman içinde mimarilerindeki değişiklikleri karşılaştırdık.
Toplamda 2.312 adet İslam mimarisine sahip cami tespit ettik. Bunlardan 1.714'ünün (yüzde 74,3) Arap tarzı özellikleri 2018 ile 2023 yılları arasında kaldırıldı. Küçük ve büyük camilerin tadilat örneklerine her bölgede, hem kırsal hem de kentsel alanlarda rastlandı.
Belirlenen camiler Çin'deki toplam camilerin yalnızca bir örneğidir ve bu bile muhtemelen toplam değişiklik sayısını eksik gösteriyor. Bazı bölgelerde en son uydu görüntüleri 2020'de çekildi ve o zamandan bu yana çok sayıda camide değişiklik yapıldı.
Marine Zambrano'nun Doudian Camii'nin drone görüntüleri.
Kaynak: Finansal Times
