DİCLE Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Başkanı Doç. Dr. Oktay Bozan, 11'inci yüzyılda kurulup, yaklaşık 200 yıl hüküm süren Harzemşahlar Devleti'nin son hükümdarı Celaleddin Harzemşah'ın Diyarbakır'ın Silvan ilçesinde olduğu belirtilen mezarının yerinin, o dönem yaşayan İslam tarihçisi Sibt İbn Cevzi'nin eserinde detaylarıyla anlatıldığını söyledi.
Doç. Dr. Bozan, Sibt ibn Cevzi'nin ‘Mir'atü'z-Zaman Fi Tarihi'l-Ayan' isimli eserinde Harzemşah'ın öldürülme şekli, öldürülme yeri ve öldürüldükten sonra da Silvan emiri olan Melik Muzaffer Şahabbetin Gazi tarafından cesedinin Silvan'a getirdiğinin yazıldığını söyledi.
Dicle Üniversitesi'nce kurulan komisyonun, Anadolu Selçuklu Devleti'nin kurucusu olan ve kazandığı savaşlarla Haçlı hareketini durduran Süleyman Şah'ın oğlu Sultan 1'inci Kılıçarslan ile kızı Saide Hatun'un Diyarbakır'ın Silvan ilçesindeki mezarlarının bulunması için yaptığı çalışmalar ocak ayında sonuç vermiş ve mezarları bulunmuştu. Mezar yerinin çevre düzenleme çalışmaları devam ederken, Büyük Selçuklu Devleti'nin mirasçısı olarak 11'inci yüzyılda kurulup, yaklaşık 200 yıl hüküm süren Harzemşahlar Devleti'nin son hükümdarı Celaleddin Harzemşah'ın Silvan'da olduğu bilinen mezarının yerinin tespit edilmesi amacıyla Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Başkanı Doç. Dr. Oktay Bozan ile Mervaniler hakkında araştırmalar yapan Dr. Arafat Yaz, İslam tarihi kaynaklarını araştırmaya başladı. Doç. Dr. Bozan, Türkiye'de ve özellikle Özbekistan'da merak konusu olan mezar yeri ile ilgili olarak yaptıkları araştırmada, bugüne kadar hiçbir çalışmada yer almayan ve gözden kaçan bir kaynak tespit ettiklerini söyledi. Celaleddin Harzemşah döneminde yaşamış İslam tarihçisi Sibt İbn Cevzi'nin 'Mir'atü'z-Zaman Fi Tarihi'l-Ayan' isimli eserinde mezar yerinin tüm detaylarıyla anlatıldığını söyleyen Doç. Dr. Bozan, yapılacak kazı çalışmalarının ardından ortaya çıkarılacak mezarla Silvan ilçesinin Ahlat ve Diyarbakır arasında önemli bir turizm destinasyonuna sahip olacağını söyledi.
'30'A YAKIN KAYNAKTA MEZARIN SİLVAN'DA OLDUGU BELİRTİLİYOR'
30'a yakın İslam tarihi kaynağında mezarın Silvan'da olduğu belirtildiğini, ancak yerinin tam olarak tarif edilmediğini ifade eden Doç. Dr. Bozan, "Celaleddin Harzemşah'ın öldürülme tarihi 1231, bu konuyla alakalı bilgi veren Sibt İbn Cevzi'nin ölüm tarihi de ondan 25 yıl sonra. Dolayısıyla Celaleddin Harzemşah ile aynı yaşlarda olması ve aynı tarihlerde yaşaması, yaşadığı yerin buraya çok yakın olması, bu bölgeyle ilgili çok detaylı bilgiler veren biri olması, bölge tarihini yazarken vazgeçemeyeceğimiz bir kaynak olması hasebiyle güvenilir bir kaynak olduğunu ve bu kaynağın vermiş olduğu bilgilerin diğer bilgilerle birlikte okunduğu zaman, bir tartışmaya yer bırakmayacak şekilde ortaya koymuş oluyor" diye konuştu.
'SİLVAN, SULTANLAR ŞEHRİ OLARAK BİLİNİYOR'
Silvan'ın İslam ve insanlık tarihi açısından önemli bir merkez olduğunu vurgulayan Doç. Dr. Bozan, şunları söyledi:
"Bu açıdan bakıldığından islam tarihinde sultanlar şehri olarak bilinmektedir. Gerek Mervaniler Devleti'nin gerekse Artuklular Devleti'nin önemli bir merkezi ve başkenti olmuştur. Bu açıdan bakıldığında 2021 yılı Ocak ayı başında, Anadolu Selçuklu Hükümdarı Sultan 1'inci Kılıçaslan'ın mezar yerinin tespiti ile ilgili çalışmalar başlatıldı. Bu çalışmayla beraber 'Silvan'da başka hangi hükümdarların da türbesi var' sorusu gündeme geldi. Moğolları yeryüzünde ilk defa durduran, Anadolu tarihi açısından, Orta Asya tarihi açısından, İslam tarihi açısından önemli bir aktör ve şahsiyet olan Celaleddin Harzemşah'ın mezarının da Silvan'da olduğunu söylemiştik. Bu kapsamda farklı görüşler de yer aldı. Fakat bunların hiçbir tarihi kaydı yok. Bu yıl içerisinde Türkiye ile Özbekistan arasında ortak yapım olan 'Bozkır Arslanı Celaleddin' dizisi yapıldı. Bu diziden sonra bu konuya ilgi ve alaka daha da arttı. Bu anlamda bizlere ulaşan birtakım teklifler geldi. Dr. Arafat Yaz ile beraber bir süredir üzerinde çalıştığımız bir konuydu ve dikkatli bir şekilde İslam tarihi kaynaklarını inceledik. Yaklaşık 30 İslam tarihi kaynağında Celaleddin Harzemşah'ın ölümüyle alakalı metinleri çok dikkatli bir şekilde inceledik. Bu incelememizde şu kanaat hasıl oldu. Celaleddin Harzemşah'ın mezarının Silvan'da olduğu kesinlik kazanmış oluyor. Fakat bunun yanı sıra bir kaynaktaki bir bilginin bugüne kadar hiçbir çağdaş araştırmacının fark etmediğini, hiçbir kitapta, hiçbir makalede, hiçbir çalışmada olmadığını gördük. Ülkemizde Harzemşahlar ve Celaleddin Harzemşah ile ilgili müstakil çalışmalarda bile bu kaynağın kullanılmadığını, muhtemelen gözden kaçtığını gördük. Sibt İbn Cevzi adındaki bir tarihçi, ‘Mir'atü'z-Zaman Fi Tarihi'l-Ayan' adlı eserinde, Celaleddin Harzemşah'ın öldürülme şeklini, öldürülme yerini ve öldürüldükten sonra da Silvan emiri olan Melik Muzaffer Şahabbetin Gazi'nin, onun cesedini Silvan'a getirdiğini söylüyor. Dayısının Harzemşah'ın cenazesini bizzat teşhis ettiğini görüyoruz. Celaleddin Harzemşah'ın cesedi, şu anda içinde bulunduğumuz noktada, surun hemen dışında. Tarihi kaynaklarda burası Burcu Melik, Hükümdar Burcu, Melik Burcu, Sultan Burcu diye ifade edilen bir yer. Buranın hemen dışında, meydan denilen bir yere defnedildiğini görüyoruz. Dolayısıyla bu bilgi, çok net bir şekilde Celaleddin Harzemşah'ın mezarının nerede olduğu yönündeki tartışmaları büyük ölçüde geride bırakıyor ve açıklığa kavuşturmuş oluyor. Celaleddin Harzemşah'ın mezarı nerededir sorusu büyük ölçüde cevap buluyor. Özbekistan ve Orta Asya ve İslam tarihi açısından Celaleddin Harzemşah'ın mezar yerinin tespitinin önemli olduğunu düşünüyoruz. Bundan sonraki süreçte bizim beraber yürüttüğümüz ve bu noktaya varmış olduğumuz bu çalışma resmi bir komisyon kurulmak suretiyle bu çerçevesi daraltılmış, alanı sınırlanmış yerle ilgili bir kazı çalışmasıyla daha detaylı bir çalışma yapıldığı zaman bu somut bilgiler daha da bir açığa kavuşmuş olacak. Tabi bu noktayı tespit ederken tarihi kayıtlarda geçen burç, kale, su yolu, mescit gibi noktaları birçok kayıtta takip ve teyit etmek suretiyle bu sonuca ulaşmış olduk."
'ARTIK ARAŞTIRDIĞIMIZ YER METRELERLE SINIRLI'
Mervaniler üzerine araştırmalar yapan Dr. Yahya Yaz da Celaleddin Harzemşah'ın mezarının Silvan'da olup olmadığı veya hangi mevkide olduğu ile ilgili tartışmaların bittiğini belirterek, "Artık araştırdığımız yer metrelerle sınırlı bir yer olarak kaldı. Artık mezara çok yakınız. Diğer kaynaklarda konulan bilgilerle üst üste konulduğunda net bir şekilde puzzle tamamlanıyor, bilgiler birbirini tutuyor ve Celaleddin Harzemşah'ın mezarının burada olduğu ortaya çıkıyor. Sibt İbn Cevzi'den Allah razı olsun. Çok önemli bilgiler vererek anlatıyor. Birincisi Silvan'ın dışında, Burcu Melik'in altında meydanın yanında gömüldüğünü söylüyor. Burcu Melik'e yoğunlaştık. Acaba Burcu Melik nerededir diye bununla ilgili de kapsamlı bir araştırma yaptık ve bu araştırma sonucunda Burcu Melik'in aslında çok bilinen bir yer olduğunu gördük. Artık Celaleddin Harzemşah'ın mezarının burada 100 metrekarelik bir alanla sınırlı bir yerde olduğuna kesin olarak kanaat ettik. Mezar, Burcu Melik denilen bu noktanın etrafında, çok dar bir alanda" dedi.
