Irak Selçukluları Devleti 1120 tarihinde kurulduğu andan itibaren komutanlarının sultanlar üzerindeki baskıları belli bir süre sonra tahammül edilemeyecek boyutlara ulaşırken Mûsul, Azerbaycan, Erbil, Huzistan, Şehrizor, Meraga gibi yerlerde bağımsız siyasî yapıların ortaya çıkmasına zemin hazırlanmıştır. Bu siyasî yapıların içinde Azerbaycan ve burada atabeylik kuran İldeniz'in özel bir yeri bulunuyor.
İl-Denizliler dönemi
Azerbaycan Atabekliği (İl-Denizliler) 1146 ile 1225 yılları arasında hüküm sürmüştür.
Aslen Kıpçak Türkleri'nden olup, Irak Selçuklu Sultanı Mes'ud zamanında bu devlette vazife alarak, kudreti sayesinde idare kademelerinde derece derece yükselen Şemseddin İldeniz, Azerbaycan umumî valisi iken, Gürcü ve Abhaza saldırılarına karşı koruduğu, hatta Erran ve Sirvân havalisini de Selçuklular'a bağladığı bu bölgeyi, 1146'dan itibaren müstakilen idareye başlamış ve bir sülâle kurmuştur.
Sultanın dul zevcesi ile evlilik
Kültürportalı'nda yer alan bilgiye göre; Sultan II. Tuğrul'un dul kalan zevcesi ile evlenerek Selçuklu âilesine girmiş olan İl-deniz'in merkezi Tebriz idi. Nahçıvan ve Gence de buraya bağlı idi. Sultan Arslan-şah'ın atabeyi iken “Atabek-i â'zam” diye anılıyordu. İki oğlundan Cihân Pehlevan devleti “başhâcibi”, Kızıl Arslan Osman da ordu bakanı olmuşlardı.
En kudretli adam oldu
İl-deniz'in ölümü (1175)'nden sonra, Cihân Pehlevan yalnız Azerbaycan'ı değil, bütün Irak Selçuklu sultanlığının en kudretli adamı hâline geldi. “Hâkan-ı Acem” unvanını taşıyordu. 60-70 kadar “bendesi” de bütün memleketi kendi kontrolleri altında tutuyordu. Daha sonra kardeşi Osman da bir aralık kendi “Irak Sultanı” ilân etmişti (1191). Bunun oğlu Ebû Bekir 1200'e doğru Hemedan'a, hatta Isfahan'a kadar nüfuzunu genişletmişti. Fakat 1221'de Azerbaycan Atabeyi Özbek, Harezmşahlar'a bağlanmak zorunda kaldı ve Celâleddin Harezmşah'ın Tebriz'i zapt etmesi ile (1225) atabeylik sona erdi ve arkasından memleket Moğollar tarafından istilâ edildi.
