Michelet, Rus karşıtı ve Lehseverdi. Rusya'nın sadece devasa, ilkel bir yığın olduğu görüşünü reddetmek için Herzen'in Michelet'e karşı yazdığı meşhur bir mektup vardır. 
Herzen Londra'da, 'Herzen Herzen'e karşı' portresi...
Herzen önemlidir, çünkü Rus radikalizminde zekice gerçekleştirilmiş toplumsal protestonun gerçek kurucusudur. Rusya'daki ilk sosyalist grup, muhtemelen genç Dostoyevski'nin ait olduğu gruptu. Bu çevrenin, yani Petraşevski'nin Fourierci grubunun iyi örgütlenmemiş sırf üç-beş muhalif öğrenciden meydana geldiği görüşü doğru değildir: Onlar tam bir sosyalist program oluşturdular ve bunu gerçekleştirmek için anlaştılar; bunun çok etkisi vardı.
Herzen ve Çernişevski Londra'da...
Çernişevski bundan etkilendi; aynı şekilde meşhur hiciv yazarı Saltıkov da... Fakat Herzen diğerlerinden çok daha yetenekliydi ve Lenin'in de kabul ettiği gibi o, monarşizm karşıtı Rus halk ajitasyonunun kurucusudur. 1860'lara gelindiğinde, Rus solcuları onun aşırı ılımlı, aşırı liberal olduğunu, yeterince sert olmadığını düşündü fakat yine de onları harekete geçiren Herzen'di.
Londra'da yaşadığı ev...
Dekabristler'i (Aralıkçılar) özgürlük savaşçıları olarak kutlayan ilk kişiydi. İtalyan ve Fransız devrimcilerinin arkadaşı ve müttefikiydi. Proudhon, Louis Blanc, Ledru-Rollin, Mazzini ve diğerleri… Bu kişiler için o Rusya'nın sesiydi. Onun Londra'da yayınlanan dergileri Polar Star, The Bell ve diğer dergiler o dönemin Samizdat'ıydı ve diğer yasak yayınlarla birlikte, Rusya'daki devrimci hareketi besledi. Sovyetler Birliği'nde prestijli bir simge oldu, her ne kadar paradoksal biçimde komünizme şiddetle karşı çıkmış, özellikle Marksizm ve Marksistlerden nefret etmiş ve onları küçük görmüş olsa da…
Aslında Marks baskı altındaki Polonyalılar lehine verilen bir yemeğe, Herzen orada olacak diye katılacak diye reddetmişti. Marks, o zaman Slavlara az bir merhamet gösterse de hayatının sonuna kadar onları ciddi biçimde hor görmüştür. Herzen, Moskova çevresine ‘biz bir tür Janus'uz' demiştir. Moskova'da salonlarda Slavseverlerle tanışmıştı ve onlarla samimiydi. Şunu yazmıştı: Bazılarımız Batı'ya, diğerleri Slav tarihine bakıyor olsa da, hepimizin göğsünde bir kalp çarpıyor.
Belinski de onu cesaretlendirdi. 1848'de ölen Belinski, o zaman ünlü bir radikal eleştirmendi ve Herzen'in Kto Vinovat? (Suçlu Kim?) adlı romanını okuduktan sonra Herzen'e sadece Rus edebiyat tarihinde değil, Rus tarihinde de hatırlanacağını söyledi. Bu doğru çıktı. Herzen'in romanları birinci sınıf değildir ama çok önemli ve siyaseten bilgilendiriciydi. Herzen'in Biloye i Dumi (Geçmiş Üstüne Düşünceler) adlı romanı bir deha eseridir. Bütün bir 19. yy'ın en olağanüstü hatıralarını içerir, kesinlikle Rousseau'dan beri en iyisidir. Bazı açılardan Rousseau'nunkinden bile daha iyidir.
Herzen, Biloye i Dumi'yi kısmen korkunç mutsuzluğunu içinden atmak için yazdı. Çok sevdiği karısı Marks ve Wagner'in arkadaşı olan Georg Herwegh isimli Alman bir şairle kaçtı; Herzen, Herwegh'i utanmaz bir ayarsız olarak gördü ve başına gelene çok üzüldü. Karısı ona geri döndü ama kısa süre sonra öldü. Annesi ve küçük çocuklarından birisi Nice'e giderken gemi kazasında öldü. Herzen Nice'te onları bekliyordu. Dolayısıyla 1850-51 onun için çok karanlık yıllardı. Kısmen acısını dindirmek için günlük tutmaya başladı ve bu yıllarca sürdü. Acıları yazmak bazen onları daha tahammül edilebilir kılar. Hayret verici biçimde yetenekli bir yazar ve birinci sınıf bir şahsiyetti.
Edmond de Goncourt gibi, çok eleştirel ve muzip bir toplumsal gözlemci bile, daha sonraki yıllarda Paris'te bir salonda karşılaştığında ona hayran kaldı. Herzen muazzam bir yaşama azmine, istisnai cazibeye ve cesarete sahip bir insandı. 1905'ten önce Rusya'da sansüre uğradı. Herzen kısmen Almanca kısmen Fransızca kitapçıklar yayınladı. Hatırlarının ilk Rusça nüshası 1905'te ilk Rus devrimi sırasında basıldı. Bundan sonra tekrar yasaklandığını sanmıyorum.
Batı'da hayal kırıklığı, Rusya için ‘yol' arayışı
Her zaman inançları için mücadele etmiştir. Slavsever olmak yerine Batı'ya yöneldi çünkü Slavseverlerin yanıldığını düşündü. Batı'da serfler yoktu, Batı demokrasiye doğru gidiyordu. Batılı hayat açıkça daha özgürdü, Batı'da insan onuruna, Rusya'nın aksine saygı duyuluyordu. İnsan onuru duygusuna sahip ve baskı altındakilere yardım etmek isteyen erdemli Ruslar Batı'ya yöneldi; Slavseverleri bile Rus bürokrasisine ve I. Nikolay'ın devlet kontrolüne karşıydılar. Onlar Büyük Petro'dan, muhtemelen Korkunç İvan'dan önce hüküm sürdüğünü varsaydıkları, bir tür serbest teokrasi, bir tür ütopya taraftarıydılar. Herzen esas itibariyle Rusya'da barbarlık, kölelik, baskı, cehalet, sansür ve kırbaç olduğu için Batı'ya yöneldi. Toprak sahiplerinin veya memurların insafına kalmış masum halk, şiddetli biçimde zulüm görüyor veya Sibirya'ya gönderiliyordu. Batı'da durum böyle değildi.
Rusya'da yaşadığı evi...
1848'den sonra bazı Rus düşünürler, Paris ve Almanya'da sol devrimlerin kolayca çökmesini dikkate alarak, Rusya ve daha başka yerlerde özgürlük için Batılı yöntemlerin pek uygun olmadığını düşündüler: Batılı burjuva liberaller taklit edilmemeliydi. Bu devrimlerin başarısızlığından etkilenen Çernişevski ve Herzen sosyalizm için Ruslara özgü, Almanların ein Sonderweg (öteki yol) dediği bir yol olup olmadığını düşündüler. Herzen, sosyalizmden köylü komünlerine doğru değil, ‘köylü komünlerinden sosyalizme' doğru bir gelişmeye inandı. Rusya kendi yolunu geliştirmek zorundaydı. Batı'da 1848 devrimleri başarısız oldu. Rusya'nın hiç istemeyeceği şey, baskı altında büyük bir proleterya ve sanayi kapitalizmidir. Batılı sanayileşmenin dehşetini yaşamadan daha özgür ve adil bir toplum kurulabilir. Bu nedenle 1848, Rus radikalleri için önemli bir tarihtir. Avrupa'da olup bitenler Herzen'i büyük bir hayal kırıklığına uğrattı. Fakat o, Fransız burjuvazisine daha önce, 1847'de saldırmıştı. Onu yeniden Rusya'ya yönelten şey 1848 devrimi değildi. Herzen Rusya'dan hiçbir zaman uzaklaşmadı. Devrimden önce de Fransız burjuvazisine güvenmezdi.
Kaynak: İsaiah Berlin, İsaiah Berlin'le Konuşmalar
