Prof. Dr. Ülger: Türkiye meydanı Rusya ve Çin’e bırakmayacak

Prof. Dr. İrfan Kaya Ülger'in analizinden özet;

Taliban güçlerinin 15 Ağustos 2021'de Afganistan'ın başkenti Kabil'e girmesi ve fazla bir direnişle karşılaşmadan kontrolü ele geçirmesi, sadece bu ülke için değil aynı zamanda bölgesel ve küresel siyaset bakımından da çok önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilmeli.

Afganistan'da yaşanan gelişmeler, özellikle Taliban'ın başkente girmesi ve havalimanından tahliye görüntüleri tüm dünya tarafından yakından takip edildi. Taliban'ın başarısını "ABD emperyalizmine karşı direnen Afgan halkının mücadelesi" şeklinde nitelendirenler de oldu, "Afganistan'da sonu gözükmeyen yeni bir kaos dönemi başladı" şeklinde okuyanlar da. Taliban sözcüleri tarafından yapılan açıklamalarda siyasi af çıkarıldığı, kadınların hayatına müdahale edilmeyeceği, herkesin işine gücünü devam etmesi gerektiği belirtiliyordu. Taliban Sözcüsü Süheyl Şahin tarafından yapılan bir başka açıklamada ise Afganistan'daki kadınların çalışma ve üniversite dahil eğitim haklarının devam edebileceğine vurgu yapılıyordu. Bu arada Taliban komutanlarının başkanlık sarayı görüntüleri uluslararası haber ajansları tarafından son dakika gelişmesi olarak aktarıldı.

Afganistan'da Taliban idaresine karşı tek direniş hareketi Penşir vadisinde ortaya çıktı. Eski mücahit komutanlardan Ahmet Şah Mesut'un oğlu etrafında bir araya gelenler Taliban'a karşı mücadele başlattıklarını duyurdular. Başarı şansı olmayan bu tür muhalefet hareketleriyle başa çıkmanın yolu, Pakistan Dışişleri Bakanı Şah Mahmud Kureyşi'ye göre kapsamlı ve geniş tabanlı siyasi uzlaşıdan geçiyor. Bu arada Pakistan'ın Birleşmiş Milletler (BM) Daimi Temsilcisi tarafından yapılan açıklamada ise Taliban tarafından kurulacak hükümette muhalefete yer verilmesi, aksi durumda etnik ve dini çatışma çıkabileceği belirtiliyordu. Bu tür çağrıların Pakistan tarafından yapılması hakikaten büyük ehemmiyet taşıyor. Zira İslamabad yönetiminin Taliban üzerinde güçlü bir nüfuzu bulunuyor. Nitekim Taliban, Sovyet işgali yaşadığı yıllarda Afganistan'dan kaçıp Pakistan'a sığınan mültecilerin çocuklarına eğitim verilmesi esnasında Pakistan İstihbarat Teşkilatı tarafından kurulmuştu. “Talebeler harekâtı” anlamına gelen Taliban, 1990'lı yıllarda Sovyet işgalinin sona erdiği dönemde Afganistan'da işbaşında olan Mücahitler Koalisyonu hükümetinin başarısızlığı üzerine toplumsal tabanını güçlendirmişti. Afganistan'da ulusal uzlaşma sağlanabilecek mi?

İçerisinde başka milletlerden kişilerin de yer almasına karşılık Taliban temelde bir Peştun siyasi hareketi hüviyeti taşıyor. Peştunlar, 38 milyonluk Afganistan nüfusunun yüzde 42'sini teşkil ederek en kalabalık etnik grubu oluşturuyorlar. Afganistan ile Pakistan arasındaki sınırın (Durant hattı) Pakistan tarafında da Peştunlar yaşıyor. Tacikler yüzde 27 ile Afganistan'da ikinci en kalabalık grup. Özbeklerin nüfus içerisindeki oranları ise yüzde 9 seviyesinde. Şii olan Hazaraların oranı da aşağı yukarı Özbeklerle aynı seviyede. Farsça konuşan Tacikler ve Şii mezhebinden olan Hazaralar, İran'ın Afganistan'daki doğal müttefikleri konumunda.

Ülkede nüfus içerisinde oranları daha düşük olan milletler ise Beluciler, Aymaklar, Pamirler ve Kırgızlar olarak sıralanıyor. Bir Afgan üst kimliğinin tesis edilemediği ülkede buna rağmen etnik gruplardan hiçbiri ayrılıkçı bir hedef peşinde değil. Tacikler ve Özbekler hiçbir şekilde bulundukları coğrafyada irredentist (kaybedilen toprakları geri almak isteyen) bir yaklaşım içerisinde olmadılar. Kendi bölgelerinin Tacikistan'a ve Özbekistan'a katılması yönünde bir eğilim ortaya çıkmadı. Bu açıdan bakıldığında Afganistan'da yaşayan halklar arasında zımnî/örtülü biçimde toprağa bağlılık ve yurtseverlik, en güçlü siyasi eğilim olarak dikkat çekiyor.

Küresel açıdan bakıldığında Afganistan geçmiş ve günümüzde büyük güçlerin arasında bir tampon bölge işlevi görmüştür ve bu durum günümüzde de devam ediyor. On dokuzuncu yüzyılda Rusya ve İngiltere arasında Afganistan üzerinde hakimiyet tesis etmek için yürütülen mücadele "Büyük Oyun" şeklinde adlandırılmıştı. Daha yakın zamanlarda 1979 yılında SSCB'nin Afganistan'ı Brejnev doktrini çerçevesinde işgal etmesini de hatırlamak gerekir. Bu işgal, bir yandan kadim Rus politikası olan sıcak denizlere inme girişimi olarak değerlendirilebilir ama öte yandan da George F. Kennan tarafından kurgulanan “SSCB'yi çevrelemenin” yarılması olarak yorumlanmaktadır. 11 Eylül 2001 saldırılarının ardından Afganistan'a yönelik operasyonun ileri sürülen amacı “terörle mücadele” idi. ABD müdahalesinin üzerinde hiç durulmayan boyutu ise ABD'nin Soğuk Savaş sonrası dönemde Orta Asya coğrafyasında etkinlik alanını genişletmeyi hedeflemiş olmasıdır. Bugün geldiğimiz aşamada ise yeni aktör olarak Çin'in Kuşak ve Yol projesi çerçevesinde Afganistan üzerinde etkisini artırma yönünde hareket edeceği anlaşılmakta. Yeni dönemde Çin'in bu girişimine karşılık bölge üzerindeki güç dengesinde Rusya, Pakistan ve Türkiye'nin tutumları ehemmiyet taşıyor. Yeni bir İslamofobi dalgası olacak mı?

Peki Afganistan'daki aktüel gelişmeleri iç siyasi yapı bakımından nasıl değerlendirmek gerekir? Herkesin üzerinde ittifak ettiği husus son derece yalın ve açık: Afganistan'da huzur ve istikrarın tesis edilebilmesi için yönetim teşekkül ederken Taliban dışı grupları da ihtiva edecek şekilde kurgulanmalı. Aksi takdirde diğer etnik gruplar ve mücahit hareketleri, merkezi yönetimle ihtilafa düşecek ve çatışma yaşanacaktır. Öte yandan Taliban hareketinin lider kadrosu geneli itibarıyla medrese eğitiminden geçmiş kişilerden oluşmakta. Dolayısıyla yönetimde Kuzey ittifakı mensuplarının da yer alması hem meşruiyet sağlayacak hem de kalifiye insan gücünün devreye girmesine kapı aralayacaktır. Bunun yapılması halinde Taliban hakkındaki olumsuz bakış açısı yumuşayacak ve diasporada bulunan Afganistan vatandaşlarının desteği sağlanacaktır. Afganistan'da yeni kurulacak rejimin kaderinin bir avuç din adamına ve Hamid Karzai ve Gülbeddin Hikmetyar gibi eski siyasilerin inisiyatifine terk edilmesi halinde ülkede ihtilaf ve kargaşa devam edecektir.

Bir başka perspektiften Afganistan'da kurulacak Taliban idaresi dikkatlerin çağdaş İslami siyasi hareketler üzerinde toplanmasına neden olacaktır. Eğer Taliban uzlaşmacı bir yaklaşım ortaya koymaz ve katı uygulamalara yönelirse, bu durumun tüm dünyada yeni bir İslamofobi dalgası yaratacağı açık. Türkiye meydanı Rusya ve Çin'e bırakmayacak

Afganistan'da Taliban'ın iktidara gelmesi Türkiye'nin Afganistan ve Orta Asya politikalarını etkileyecek mi? NATO güçleri içerisinde görev yapan Türk askerlerinin muharip vazife üstlenmediği ve ülkedeki tüm etnik gruplara insani ve teknik destek sağladığı bilinen bir husus. Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, yaptığı açıklamada, bu konuya dikkati çekti ve Türkiye'nin başından beri tüm taraflarla diyalog içerisinde bulunduğu ve buna Taliban'ın da dahil olduğunu söyledi. Çavuşoğlu, ayrıca önümüzdeki dönemde Türkiye'nin Taliban ile her konuda birlikte çalışabileceğini ifade etti. Hakikaten Türkiye'nin bundan sonra Taliban yönetimi ile ilişkilerinin nasıl bir seyir takip edeceği, Çavuşoğlu'nun açıklamasında açık bir şekilde yer alıyor:

"ABD oturuyor Taliban ile anlaşma imzalıyor, burada sorun yok. Biz görüştüğümüz zaman sorun var. Kendi menfaatlerimiz için herkesle görüşmek lazım. Bu onları benimsediğimiz, onların yönetimini ya da ideolojisini benimsediğimiz anlamına gelmez. Çin, Rusya ve İran da Taliban ile görüşüyor. Herkes pragmatik davranıyor. Bunlar normal şeyler. Biz Taliban'ın yönetim anlayışını ve rejimini benimsiyoruz demedik. Mesajlarını olumlu karşılıyoruz dedik, temkinli yaklaşıyoruz ve uygulamada da görmek gerektiğini söyledik."

Türkiye'nin Afganistan politikası, Taliban'ı aşırı uygulamalardan uzaklaşması ve makul bir çizgiye yönlendirilmesine katkı sağlayacaktır. Öte yandan Türkiye'nin Afganistan'dan tamamen çekilmesi halinde bu coğrafya Rusya ve Çin'in etkisine terk edilmiş olacaktır. Türkiye'nin Afganistan'dan uzak durması aynı zamanda 1990'lardan beri büyük itina ile sürdürdüğü, Rusya ile doğrudan karşı karşıya gelmemek için zaman zaman ağırdan aldığı Orta Asya politikasından da geri dönüş anlamına gelecektir. Türkiye'de hiçbir hükümetin bu tarzda bir politika takip etme lüksü bulunmuyor.

Netice olarak, Afganistan'da önümüzdeki günlerde Taliban'ın tek başına veya diğerleriyle koalisyon içerisinde yer alacağı yeni bir hükümet kurulacak ve sadece bu ülke için değil, küresel ve bölgesel güçler için de yeni bir dönem başlayacak. Türkiye'nin ulusal çıkarları yeni yönetimle işbirliği ve diyalog kurulmasını ve ortak faaliyetler yürütülmesini gerektiriyor.

AA