Türkçe son zamanlarda özellikle yabancı kelimlerin dilimize girmesi ile birlikte büyük bir gelişim ve değişim içerisine girmiştir. Bu süreci iyi bir şekilde idare etmek ve Türk dilinin incelik, söylem ve imla kurallarına dikkat etmek elzemdir. Bu doğrultuda birçok uyarlama ve ses telaffuzunu kolaylaştırma sayesinde birçok sözcük daha doğru ve anlamlı bir şekilde Türkçe konuşma ve yazı dilinde kullanılabilmektedir. Bunda düzeltme işaretli a ya da halk ağzındaki tabiri ile yabancı kökenli sözcüklerde kullanılan şapkalı a'nın etkisi büyüktür. Peki şapkalı a nedir? Ne için ve nerelerde kullanılmaktadır? Bilgisayar ortamında nasıl yazılır?
Şapkalı a nedir?
Şapkalı a Türkçe'de birçok işlev ve amaçla kullanılmaktadır. Özellikle Türkçede'ki Arapça ve Farsça gibi yabancı kökenli sözcük ve eklerin telâffuzlarını Türkçeye uyarlamak için kullanılır. Â harfiyle başlayan kelimeler de vardır: Âkif, Âdem, âlem, âmâ gibi. Şapkalı a genellikle l , k ve g, h ünsüzlerinden sonra kullanılır. Örneğin hâlâ, dergâh, rüzgâr, dükkân, kâgir, kâğıt, kâtip, kâr, kâse, kâtip, Mevlâ, hâl, mekân, meselâ, mübâlâğa, mükâfat, mülâkat, müptelâ, şelâle, yâr, istiklâl, Kâbe, duâ, emektâr, Hakkâri gibi. Uzun okunması gereken diğer ünlüler için ise şapkalı a kullanılmaz. (Anlam karmaşasını önleme durumları hariç hakim-hâkim, alem-âlem) Fakat kalın okunması gereken k ve g harflerinden sonra gelen uzun a ^ imi almaz. Kasım (Bey), kanun vb. Â harfi Türkçenin her yerinde egemen olmasına rağmen, resmî alfabede yer almaz.
Şapkalı a nerelerde kullanılır?
1. Yazılışları bir, anlamları ve okunuşları ayrı olan kelimeleri ayırt etmek için, okunuşları uzun olan ünlülerin üzerine düzeltme işareti konur. Örneğin;
• adem (yokluk), âdem (insan);
• adet (sayı), âdet (gelenek, alışkanlık);
• alem (bayrak), âlem (dünya, evren);
• alim (her şeyi bilen), âlim (bilgin);
• aşık (eklem kemiği), âşık (vurgun, tutkun);
• hakim (hikmet sahibi), hâkim (yargıç);
• hal (pazar yeri), hâl (durum, vaziyet);
• hala (babanın kız kardeşi), hâlâ (henüz);
• şura (şu yer), şûra (danışma kurulu).
UYARI : Katil (< katl = öldürme) ve kadir (< kadr = değer) kelimeleriyle karışma olasılığı olduğu hâlde katil (ka:til = öldüren) ve kadir (< ka:dir = güçlü) kelimelerinin düzeltme işareti konmadan yazılması yaygınlaşmıştır. Bu da tamamen günlük hayattan kaynaklanan alışma ve söylemlerden ötürü bu halde kullanılması öngörülmüştür.
2. Arapça ve Farsçadan dilimize giren birtakım kelime ve eklerle özel adlarda bulunan ince g, k ünsüzlerinden sonra gelen a ve u ünlüleri üzerine de düzeltme işareti konur. Örneğin;
• dergâh,
• gâvur,
• ordugâh,
• tezgâh,
• yadigâr,
• Nigâr;
• dükkân,
• hikâye,
• kâfir,
• kâğıt,
• Hakkâri,
• Kâzım,
• mahkûm,
• mekân,
• mezkûr,
• sükûn,
• sükût ...
Kişi ve yer adlarında ince l ünsüzünden sonra gelen a ve u ünlüleri de düzeltme işareti ile yazılmaktadır: Örnek verecek olursak;
• Halûk,
• Lâle,
• Nalân;
• Balâ,
• Elâzığ,
• İslâhiye,
• Lâdik,
• Lâpseki.
3. Nispet i'sinin belirtme durumu ve iyelik ekiyle karışmasını önlemek içinde şapka işareti kullanılır. Örneğin;
• (Türk) askeri ve askerî (okul),
• (İslam) dini ve dinî (bilgiler),
• (fizik) ilmi ve ilmî (tartışmalar),
• (Atatürk'ün) resmi ve resmî (kuruluşlar)
gibi anlamları farklı kelimelerin karıştırılması da önlenmiş olur.
Nispet i'si alan kelimelere Türkçe ekler getirildiğinde düzeltme işareti olduğu gibi kalır:
• millîleştirmek,
• millîlik,
• resmîleştirmek,
• resmîlik.
Şakalı a (â) klavyede nasıl yazılır?
Klavyede şapkalı a harfi yapmak için shift tuşu ile birlikte 3'e basmak gerekiyor. Shift+3 tuş kombinasyonu ile kolay bir şekilde şapkalı a harfi yapılırken diğer şapkalı harfler olan "û, î, ô" harflerini de aynı yöntemi kullanarak yapmak mümkün.
