Rusya’da İslam’ın serüveni

Muhammed Akhiyadov, Rusya Müslümanlarının zulüm ve direnişle dolu olan tarihini inceliyor.

Toplam nüfusu 140 milyon olan Rusya'da 30 milyon civarında Müslüman yaşamaktadır. Müslümanların yaklaşık 25 milyonu, asırlardır bu topraklarda yaşamakta olan yerli halklardan, kalan kısmı ise Azerbaycan, Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan gibi eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ülkelerinden Rusya'ya çalışmak için gelen göçmenlerden oluşmaktadır. Müslümanların büyük çoğunluğunu Sünniler oluştururken, sadece küçük bir kısmını Dağıstan'da yaşayan Şiiler teşkil etmektedir. Müslümanların çoğunluk olarak yaşadıkları özerk cumhuriyetleri şöyle sıralayabiliriz: Tataristan, Başkurdistan, Dağıstan, Çeçenistan, İnguşetya, Karaçay-Çerkes ve Kabardey-Balkar.

Rusya'daki Müslümanların yüzdelik konumunu gösteren demografik harita.

Rusya'nın siyasi ve sosyo-kültürel hayatını tanımak ve anlayabilmek için onun geçmişte ve günümüzde İslamiyet ile olan münasebetlerine de göz atmak gerekir. Söz konusu ilişkilere baktığımızda dört dönem öne çıkmaktadır: 1) İdil Bulgar Hanlığı ve Altın Orda Devleti, 2) Moskova Knezliği ve Rusya İmparatorluğu, 3) Sovyetler Birliği, 4) Rusya Federasyonu dönemleri.

İdil Bulgar Hanlığı ve Altın Orda dönemi

Bugünkü Rusya topraklarına İslamiyet'in ulaşması 7-8'inci yüzyıllardaki İslam fetihlerine denk düşmektedir. 7'nci yüzyılın ortalarında Azerbaycan topraklarına ulaşan İslam ordusunun akınları sonucu, günümüzde Dağıstan'da bulunan Derbent şehri ele geçirilmiş ve bunun sonucu olarak İslamiyet İdil (Volga) bölgesinde yayılmaya başlamıştır.

Emevi Halifesi Abdülmelik b. Mervân'ın oğlu Mesleme b. Abdülmelik tarafından fethedilen Derbent şehri konumu dolayısıyla çok önemli bir kentti.

Orta İdil bölgesinde ortaya çıkmış olan İdil Bulgar Hanlığı 9'uncu yüzyıl sonunda kurulmuştur. İdil (Volga) nehrinin orta havzasında kurulmasından dolayı ve diğer Türk-Bulgar devletleri ile karıştırılmaması için İdil Bulgar Hanlığı olarak isimlendirilen bu devlet ilk Müslüman-Türk devletidir. Devletin daha ilk döneminde, yöneticileri İslam'a ilgi göstermeye başlamıştı. Örneğin, ilk bilinen Bulgar hükümdarı Almış Han Müslüman idi. Ancak iktidarını güçlendirmek ve Bulgar kabilelerini tek bir devlet çatısı altında birleştirmek için İslam'ın devletin resmi dini olarak kabul edilmesi gerekiyordu. Bundan dolayı Almış Han, Abbasi halifesi Muktedir Billah'tan, içinde din âlimlerinin de bulunduğu bir heyet göndermesini istemiş ve bu isteği kabul edilmiştir. Bunun sonucu olarak 922'de İslam İdil Bulgar Hanlığı'nın resmi dini olarak ilan edilmiştir. 13'üncü yüzyıla kadar ayakta kalacak olan bu hanlık, tasavvufun aktif olarak geliştiği önemli bir İslam merkezine dönüşmüştür.

1236 yılında Moğol istilasına uğrayan İdil Bulgarları, Altın Orda Hanlığı'na bağlı olarak siyasi varlıklarını devam ettirebilmişlerdir. Özbek Han'ın hükümranlığı döneminde (1314'ten sonra) İslamiyet Altın Orda devletinin resmi dini haline gelmiştir. Bu dönemden itibaren Müslüman-Tatar ve Hristiyan-Ruslar gibi kavramlarının birbirine zıt olarak kullanılmaya başladığını görüyoruz.

Rusya İmparatorluğu dönemi

15'inci yüzyılda, Altın Orda Devleti'nin yıkılması sonucunda birçok bağımsız Müslüman hanlığı ortaya çıktı. Rus beylikleri ile en yakın ilişki içinde bulunan hanlık ise, esas olarak İdil Bulgarları'nın devamı sayılan Kazan Hanlığı idi. 16'ncı yüzyılda, Kazan, Astrahan, Nogay ve Sibirya hanlıklarının Ruslar tarafından işgal edilmesi, Rus devletine önemli ölçüde Müslüman nüfusunun dâhil edilmesine yol açtı.

Devlet yerli Müslüman halkları düşman olarak görüyor ve bu nedenle onları, Kazan şehri ve Volga nehri gibi, stratejik bölgelerden uzak tutmaya özen gösteriyordu. Cami ve medreselerin tahrip edilmesi ve yenilerinin inşasının yasaklanması bu dönemin bir başka önemli özelliğidir. Söz konusu baskı, Müslüman halkların Sibirya, Başkurt ve Güney Urallar bölgelerine göç etmesine ve 17 ila 18'inci yüzyılların devlet karşıtı bütün ayaklanmalarında yer almasına yol açmıştı. İslamiyet'in etkisini kırmayı amaç edinen Rus Çarlığı, insanları İslam'dan vazgeçirmek için ekonomik teşvikler verme yöntemini benimsemişti. Örneğin Hristiyanlığı kabul edenler vergilerden muaf tutuluyor ve toprak sahibi yapılıyordu.

Büyük Petro döneminde Kur'an-ı Kerim ilk defa Rusça'ya çevrildi.

Derken Büyük Petro (Deli Petro, 1682-1725) zamanı geldi. Bu dönemde, Rusya Çarlığı ilk defa İslam'ı “anlamaya” ve “öğrenmeye” başladı. Bunun sonucunda, 1716'da Kur'an-ı Kerim ilk defa Rusçaya tercüme edildi. Ancak, İslam'a yönelik baskılar da devam ettirildi. 1731'de Müslümanları Hristiyanlaştırmak için, önemli yetkilere sahip olan “Vaftiz Komisyonu” kuruldu. Bunu takip eden kısa bir dönemde, söz konusu komisyonun önderliğinde, 17 ve 18'inci yüzyıllarda devletten izin almaksızın inşa edilen camilerin çoğu yıkılmıştır.

1762'de hükümdarlık tahtına oturan çariçe İkinci Katerina (1762-1796), “baskı yerine kontrol” fikrini benimsemiş ve Müslümanlara yönelik iki yüzyıl boyunca devam eden baskıcı politikaları değiştirme yoluna gitmiştir. Çariçe, devleti dışarı doğru büyütmek istediğinden, iç güvenliği korumaya gayret etti. Buna bağlı olarak, Müslümanlara yönelik olan bir dizi kısıtlamayı kaldırma yoluyla Müslümanların gönlünü kazanmaya çalıştı. Uzun zaman geçmeden Katerina bu çabalarının sonucunu almış ve Tatarlar tarafından “Büyükanne Çariçe” ismi ile onurlandırılmıştır.

1773'te ilan edilen fermanla, daha önce cami inşaatına koyulan yasak kaldırılmış ve 10 yıl sonra, Müslümanların yaşadığı Kırım Hanlığı'nın Rusya tarafından istilasının ardından, Katerina Müslümanların dini kurumlarını korumaya söz vermişti.

Müslümanlara karşı olumlu davranışları dolayısıyla Tatarlar tarafından “Büyükanne Çariçe” olarak adlandırılan ikinci Katerina.

Çariçe Katerina, yukarıda bahsedilen siyasi emellerini gerçekleştirmek ve Müslümanların Rusya karşıtı çalışmalarını kontrol altında tutmak için 22 Eylül 1788'de ilan edilen fermanla, devlet tarafından atanan bir müftü ve 5-6 kadıdan oluşan Orenburg Mahkeme-i Şer'iyyesi'nin açılışına izin vermişti. Rusça adı "Orenburskoye Mogamedanskoye Duhovnoye Sohraniye" olan bu kurum Orenburg Ruhani idaresi, Ufa Müftülüğü gibi adlarla da bilinir. Böyle tek bir dini kurumun oluşturulması, İslam geleneğinin bir özelliği değildi, ancak Müslümanların dini hayatını kendi kontrolü altına almaya çalışan Rus devletinin amaçlarını yansıtıyordu. Merkezi bir dini otoriteyi kontrol etmek, çok sayıda Müslüman toplulukları kontrol etmekten daha kolaydı. Fakat şunu da belirtmek gerekir ki, Rusya Çarlığı hiçbir zaman kendi topraklarında yaşayan Müslümanların tek bir çatı altında toplanmasına müsaade etmemiştir. Çünkü devlet, bu tür bir örgütlenmenin önemli bir muhalefet etkisi doğurması olasılığından korku duyuyordu.

Her ne kadar Müslümanların üzerindeki baskı İkinci Katerina döneminde ciddi derecede hafiflemiş olsa da, Müslümanlar hiçbir zaman tamamen rahat bir ortama kavuşmamıştır. 19. yüzyılda Kuzey Kafkasya'nın Rusların hâkimiyetine girmesiyle birlikte, bu bölgedeki Müslüman halkları yönetme sorunu ortaya çıkmıştır. Nitekim devlet bu bölgenin yönetimi hususunda yeni bir yol haritası çıkarmış ve Tiflis merkezli olarak kurduğu “Güney Kafkasya Şii ve Sünni Dini İdareleri” üzerinden bütün bölge Müslümanlarını kontrol etmeye çalışmıştır.

Bu dönemde, Kuzey Kafkasya Müslümanlarının 18'inci yüzyıl sonlarında Ruslara karşı başlattıkları tasavvuf kökenli dini ve milli direniş hareketi olan “Müridizm” yaygınlık kazanmıştı. 1864'te Kafkas Savaşı'nın sona ermesiyle, Müridizm etkisini önemli ölçüde kaybetmiş olmasına rağmen, bu bölgede yaygın bir dini ve siyasi hareket olmaya devam etmiştir.

SSCB dönemi

19'uncu yüzyılda İstanbul, Mısır, Moskova ve Paris gibi merkezlere seyahat eden ve eğitim alan aydınlar, Rusya Müslümanlarını içinde bulundukları kötü şartlardan çıkarmak için harekete geçmişler ve Ceditçilik / Cedidizm (Yenilikçilik) hareketini başlatmışlardır. Cedidizm hareketi İsmail Gaspıralı önderliğinde başlamış, Usul-i Cedid okullarının açılması ve Tercüman gazetesinin yayınlanmaya başlaması ile hız kazanmıştır. Ceditçilerin amacı, ülkelerini çağdaş değerlere kavuşturmak, ahlak, inanç, hukuk vb. sosyal ve kültürel alanları tecdit-ıslah etmek, Türkistan bölgesine tekrar İslam medeniyetini ve yerlilerin siyasi hâkimiyetini kazandırmaktı. Buna giden yol değişimden geçiyordu. Onlara göre değişim siyasi, kültürel, ekonomik ve sosyal bakımdan tecdit (yenilenme) yoluyla terakki etmek anlamına geliyordu. Amaçlarına ulaşmak için eğitim başta olmak üzere tarih, edebiyat, basın-yayın ve sanata (tiyatro) ağırlık verdiler.

Öncesinde ülkenin siyasi hayatında yer almalarına müsaade edilmeyen Müslümanlar, artık 20'nci yüzyılın başında Rusya Meclisi olan Duma'da bir parti kurmuş ve gazete yayımlamaya başlamışlardı. Bilahare Sovyetler Birliği'nin kuruluşuna giden yolu açan 1917 tarihli Şubat Devrimi'nden sonra Müslümanların Rusya'nın siyasi hayatında daha etkin şekilde yer almaya başladıklarını görüyoruz. Bolşevik yönetimi, Aralık 1917'de yayınladığı “Rusya Halkları Hakları Beyannamesi”nin “Rusya ve Doğu'nun tüm çalışan Müslümanlarına" başlıklı bölümünde Müslümanlara “bundan sonra sizin inançlarınız, örf ve adetleriniz, milli ve kültürel kurumlarınız özgür ve dokunulmazdır.” güvencesini vermişti. Bu tarihten sonra Müslümanlar arasında Sovyet hükümetine ve komünist ideolojisine sempati duyan hareketler ortaya çıkmaya başladı. Bunların en önde gelenleri ise, komünistlerle işbirliğinde bir sorun görmeyen Ceditçiler ve “Sovyet iktidarı için, şeriat için” sloganını benimseyen “Sovyet Şeriatçıları”dır.

Sovyetler'in Türkistan bölgesinde bu gelişmeler yaşanırken, Kuzey Kafkasya'da, Şubat Devrimi'nden sonra, liderleri sûfî şeyhler olan ulusal ve dini hareketler devreye girdi. Bunlar, bütün Kafkasyalıların bir arada yaşadığı bağımsız bir cumhuriyetin kurulması gerektiğini savunuyorlardı ve 11 Mayıs 1918'de Abhazya, Adigey, Kabardey, Karaçay-Balkar, Osetya, Çeçen-İnguş ve Dağıstan eyaletlerinden oluşan Birleşik Kafkasya Cumhuriyeti'ni kurduklarını ilan ettiler.

1918 yılında kurulan Birleşik Kafkasya Cumhuriyeti'nin bayrağı.

Bu dönemde Sovyetler Birliği, Beyaz Ordu ile Kızıl Ordu arasında devam eden iç savaş bataklığına saplanmış ve dağılma eşliğine gelmişti. Genel olarak Beyaz Ordu'nun monarşinin ordusu olduğu ileri sürülmektedir. Ancak bu yanlış bir genellemedir. Beyaz Ordu liderleri arasında, ne General Kornilov ne de General Denikin monarşizm taraftarıydılar.

1921'de kurulan Dağ Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin eyaletlerini gösteren bir harita.

Beyaz Ordu ile şiddetli bir mücadele yürüten Kafkasyalı Müslümanlar, “düşmanımın düşmanı dostumdur” düşüncesinden yola çıkarak ve komünistlerin bağımsızlık vaatlerine inanarak Bolşeviklere yakınlaşmıştı. İç savaş Bolşeviklerin zaferiyle sonuçlanmasına rağmen, Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti komünistler tarafından yıkılmış ve yerine 1921'de Dağ Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştu. 1924'e kadar Kafkaslardaki Müslüman din âlimlerinin yanı sıra, şer'î mahkemelerinin özel konumuna dokunulmamıştı.

SSCB'de başlatılan Ateist hareket sonucu birçok cami, kilise ve sinagog yıkıldı.

1917'de Bolşevik Devrimi ile tarih sahnesinden silinen Rusya Çarlığı'nın yerine kurulan SSCB komünist yönetimi 1920'lerin ortasından itibaren, daha öncesinde Müslüman halklara vaat ettiği siyasi ve kültürel bağımsızlıktan vazgeçmiş ve baskıcı politikalar uygulamaya başlamıştı.

1924 yılında Vladimir Lenin'in ölümünden sonra yönetime geçen Josef Stalin'in terör estirdiği dönemde 50 bin civarında Müslüman din âlimi infaz edilmiş ve Semerkant, Buhara ve Derbent gibi İslam'ın önemli ilim merkezlerinde bulunan milyonlarca İslami eserin bulunduğu kütüphaneler yakılmıştır. Müslüman halkların dillerini ortadan kaldırmak amacıyla Arap alfabesi yerine ilk başta Latin ve daha sonra Kiril alfabeleri dayatılmıştır.

Binlerce Kırım Tatarı, Kırım'dan zorla sürülmüş, yurtlarından edilmiştir.

Ayrıca, Komünist rejimin Müslümanlara yönelik uyguladığı tehcir politikasıyla milyonlarca insan, anayurtlarını terk etmeye zorlanmıştı. 23 Şubat 1944'te başlayıp bir hafta sürecek olan operasyonla 500 binden fazla Çeçen ve İnguş, soğuk kış günlerinde Orta Asya topraklarına sürgün edilmiştir. Takvimler 1944'ün 18 Mayıs'ını gösterdiğinde ise 250 bine yakın Kırımlı Tatar, ana yurdundan çıkarılmış ve SSCB'nin farklı bölgelerine sürgün edilmiştir.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında devletin din politikalarında belirli bazı değişiklikler meydana gelmiş ve ülkenin farklı bölgelerinde (Bakü, Taşkent, Mahaçkale ve Ufa) birbirinden bağımsız dört müftülük yeniden açılmıştır. Buna rağmen aynı dönemde cami sayısının gittikçe azaldığını görüyoruz. 1948'de resmi kayıtlarda 416 olan cami sayısı, 1968 yılına gelindiğinde 311 idi. Ancak binlerce cami, gayri resmi olarak faaliyet gösteriyor ve insanlar gizlice ibadetlerini yapıyorlardı. Bu dönemde İslam'ın ana özelliği kamusal hayatta ifade edilmeyen “ev içi dindarlık”tır.

Yukarıda bahsedilen dini idarelerin en eskisi, Çariçe İkinci Katerina'nın kararıyla kurulan Orenburg Mahkeme-i Şer'iyyesi'nin halefi kabul edilen “Rusya Müslümanları Merkezi Dini İdaresi”dir. SSCB döneminde bu kurum, Avrupa Rusya'sı ve Sibirya Müslümanları Dini İdaresi (ARSMDİ) adı altında hareket ediyordu ve yetkileri, Müslümanların ezici çoğunluğunu Tatarlar ve Başkırların oluşturduğu bölgelerde geçerliydi. 1980'dan bu yana kurumun başkanlık görevini Talgat Taceddin yürütmektedir.

Rusya Federasyonu

1980'lerde dağılma sürecine giren SSCB, 1991'de tarih sahnesinden silinmiş ve yerine bugünkü Rusya Federasyonu kurulmuştur. 74 yıl boyunca komünist rejimin baskısı altında yaşadıktan sonra inançlarını hayata geçirme özgürlüğüne kavuşan Rusya Müslümanları, artık daha fazla örgütlenmeye başlamıştı. Bununla birlikte 1990'ların başında ARSMDİ'nin parçalanma süreci başlamış ve çeşitli bölge müftülükleri ortaya çıkmıştır. Örneğin 1992'de Başkurdistan, Tatarstan, Saratov ve Volgograd müftülükleri açıldı. Birçok yönden bu hareketlenme, İslam üzerindeki emperyalist etkinin üstesinden gelme ve “normal” İslami hayatı yeniden canlandırma arzusundan kaynaklanmaktaydı. İdarenin başkanı Talgat Taceddin Sovyet geçmişine bağlı bir insan ve “devletin adamı” olarak kabul edilmektedir. 1990'larda kısa bir dönem için ARSMDİ yönetiminden bile uzaklaştırılmış, ancak birkaç ay sonra, ismi “Rusya Müslümanları Merkezi Dini İdaresi” olarak değişen kurumun başına tekrar geçmiştir.

Taceddin, verdiği bir röportajda şöyle diyordu: “Rusya'da Hıristiyanlarla birlikte yüzyıllardır yaşamakta olan Müslümanlar, açık, hoşgörülü ve benzersiz bir din kültürünü geliştirdiler. Rusya Müslümanları özgürlük ve demokrasi gibi modern uygarlık değerlerinin taşıyıcılarıdır”. Bu tür fikirler Rusya Müslümanlarının tepkisini çekmekte ve dini idareye karşı şüphe uyandırmaktadır.

Rusya Müslümanları Merkezi Dini İdaresi Başkanlığına kurulmuş Rusya Müftüler Konseyi başkanı Ravil Gaynuddin.

Siyasi ve ideolojik nedenlerle “Rusya Müslümanlarının Merkezi Dini İdaresi”ne karşı olan şüphe, baş müftünün devlete olan sadakati ve çeşitli ticari kurumlarla olan şaibeli ilişkileri merkezden bağımsız yeni dini idarelerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu alternatif kurumlardan en önemlisi Rusya Müftüler Konseyi'dir (RMK). 1996'da kurulan Konsey'in başkanlığına Ravil Gaynuddin getirildi. Konsey, Taceddin'in dini idaresinden ayrı olarak faaliyetlerine devam etmektedir. Bu konsey, esas olarak Müslüman Tatarları, aynı zamanda Kuzey Kafkasya dışında bulunan Tatar olmayan Müslüman topluluklarını bir araya getirmektedir.

Kuzey Kafkasya'da bulunan müftülükleri birleştiren kurum ise, 1998'de kurulan Kuzey Kafkasya Müslümanları Koordinasyon Merkezi'dir. Merkezin ana amaçları şunlardır: Müslüman örgütlerin faaliyetlerini koordine ederek İslam'ı yeniden canlandırmak, radikal örgütlere karşı koymak, Kuzey Kafkasya'da İslami eğitim kurumlarını açmak ve İslami normlar ile çelişmeyen, Kuzey Kafkasya'nın manevi, kültürel, ahlaki ve milli geleneklerinin yeniden canlandırılması. Söz konusu merkez, Dağıstan, İnguşetya, Çeçenistan, Kuzey Osetya, Kabardey-Balkar, Adigey, Karaçay-Çerkes ve Stavropol'un dini idarelerini bir araya getirmektedir.

Kuzey Kafkasya Müslümanları Koordinasyon Merkezi'nin başkanı İsmail Berdiyev.

Müslüman nüfusunun çoğunluğunun Sünni olduğu Rusya'da sûfî tarikatlar yaygınlık kazanmıştır. Sovyetler Birliği zamanında engellenen sûfî gruplar, artık bölgesel yönetimlerle iş birliği yapmakta ve devlet desteğini almaktadır. Diğer taraftan gayrimüslim bir devletin egemenliği altında yaşamayı kabul etmeyen ve bağımsızlık taraftarı olan Selefi gruplarla sûfîler arasında da bir çatışma ortamı oluşmuştur. Tam bağımsızlık yanlısı olan Selefi gruplar, Rusya devleti tarafından “aşırıcı İslami unsurlar” olarak görülmektedir. Sûfîler gibi kontrol altına alınamayan Selefi ve Suudi Arabistan kökenli Vehhabiler, 2000'lerin başından itibaren “terörist oluşumlar” olarak Rusya genelinde yasaklanmıştır.

Özetle:

İslam Rusya'nın tarihinde uzun bir yol kat etmiştir. Volga (İdil) bölgesinde Müslüman devletlerinin var olduğu dönem, İslam kültürünün gelişmesi ve onun aktif yayılması ile hafızlara kazınmıştır. Bu toprakların Moskova Knezliği'ne dâhil edilmesiyle birlikte, İslamiyet'in yayılmasını önlemek ve Müslüman halkları Hristiyanlaştırılmak için baskı ve zulmün uygulandığı bir dönem başlamıştır. Müslümanların bu uygulamalara karşı direnişi, Rus İmparatorluğu'nu politikalarını değiştirmeye ve İslam'la bir arada yaşamaya zorlamıştı. Aynı zamanda, devletin inisiyatifiyle, Müslümanların dini hayatında bir merkezileşme ortaya çıkmış, bu da onları kontrol altında tutmayı kolaylaştırmıştır.

20'nci yüzyılın başında, Rusya Müslümanlarında bağımsız dini devlet kurma fikrini benimseyen reformcu akımlar ortaya çıkmıştır. Nitekim Bolşevik Devrimi ve iç savaş yıllarında bu amaca ulaşılmıştı. Sovyet döneminde İslam, diğer dinlerle aynı kaderi paylaşmıştır: Din âlimleri, camiler, medreseler ve İslam kültürünün somut işaretleri neredeyse tamamen yok edilmişti. SSCB'nin dağılmasıyla tarih sahnesine çıkan Rusya Federasyonu'nda, sadece İslam'ın yeniden canlanması ve harekete geçirilmesi söz konusu değildir. Bununla birlikte, Müslümanlar arasında İslam'ın daha fazla gelişmesinin yolları aranırken, Müslüman ve Batı uygarlıklarının münasebetleri, Hıristiyanlığa karşı tutum, geçmişin kültürel ve dini gelenekleri gibi temel meseleler hakkında şiddetli tartışmalar yaşanmaktadır. Bunun kaçınılmaz sonucu ise, bugün Rusya Müslümanlarının içinde bulunduğu siyasi ve dini düşüncedeki bölünmüşlüktür.

Kaynak: haksozhaber.net