Bir yıl önce, Ukrayna'daki savaşın ABD'nin Orta Doğu'dan çekilmesini hızlandırıp hızlandırmayacağını merak etmiştim. Henüz net bir cevap olmamakla birlikte, “Amerika'nın çekilmesini öngören” bazı bölgesel aktörlerin buna göre hareket edeceğini doğru bir şekilde değerlendirdim.
Çin, algılanan siyasi boşluğu doldurmak için hızlı hareket etti. Başkan Şi Cinping, geçtiğimiz Aralık ayında Suudi Arabistan'ı ziyaret etti ve tüm Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) üyeleriyle bir araya geldi. Şubat ayında ise İran Cumhurbaşkanı Ebrahim Reisi Pekin'i ziyaret etti.
Ardından 10 Mart'ta Suudi Arabistan, İran ve Çin'den yapılan üçlü bir açıklama, Riyad ile Tahran arasında diplomatik ilişkilerin yeniden başlatılması konusunda anlaşmaya varıldığını duyurdu. Her iki ülke de karşılıklı egemenliğe saygılarını ve diğer ülkelerin iç işlerine karışmamaları yönündeki açıklamalarını yineledi.
Ukrayna savaşı, Washington ve müttefiklerinin birinci derecede dikkatini çekmeye devam ederken, Ortadoğu'daki dinamikler bir kez daha hızlanıyor. Eski bir mottoda olduğu gibi, Ortadoğu'yu görmezden gelebilirsiniz ama Ortadoğu'nun sizi görmezden gelmeyeceğinden emin olabilirsiniz.
Çin'in aracılık ettiği anlaşma, Riyad ile Tahran arasında yedi yıldır kopan bağların ardından asgari düzeyde normalliği yeniden sağlıyor. İdeal açıdan bu, İran'ın 1979 İslam devrimine kadar uzanan “çalkantılı ilişkilerde bir dönüm noktası” olmalıdır.
Irak ve Umman'ın kolaylaştırdığı Suudi Arabistan ve İran güşmeler, 2021'in başlarından beri ikili olarak yürütüyordu. Anlaşmanın büyük bir kısmı üzerinde zaten mutabakata varılmıştı, ancak Çin, anlaşmayı zekice sonuçlandırma fırsatını değerlendirdi.
Sorunlu Orta Doğu bölgesinde bir ilk olan Pekin için bu girişim açık bir başarı ve bunu başka adımlar izleyebilir. Hatta Çin, bu yılın sonlarında Pekin'de Arap liderleri ve İranlı yetkililer arasında benzeri görülmemiş bir üst düzey toplantı planlıyor. ABD Orta Doğu diplomasisinin suratına bundan daha büyük bir tokat hayal etmek zor.
'Tek kutupluluk artık yok'
Çin Komünist Partisi'nin İngilizce yayın yapan resmi olmayan yayın organı Global Times, anlaşmayı "tek kutupluluğun artık kalktığını ve halihazırda fiilen çok kutuplu bir dünya düzeninde olduğumuzun bir başka kanıtı" şeklinde abarttı ve ekledi: "Orta Doğu ve dünya, artık sadece Amerika sonrası bir düzende değil, Batı sonrası bir düzende.”
Körfez'i yalnızca ABD'nin etki alanı olarak gören 1980 Carter Doktrini sona erdi.
Anlaşma Çin'in küresel itibarını artırıyor, ancak bu aynı zamanda enerji güvenliği için de önemli. Körfez, Çin'in önemli bir petrol tedarikçisidir, bu nedenle öncülüğünün bölgeyi istikrara kavuşturma konusunda anlaşılır bir çıkarı vardır. Esasen Çin, AB'nin on yıllardır bölgede -boşuna- sergilemeye çalıştığı yumuşak gücün yerini aldı ve Avrupa'nın süregelen küresel marjinalleşmesini iyice açığa çıkardı.
Ulusal Güvenlik Konseyi sözcüsü John Kirby, Çin'in bölgesel gerilimleri azaltma çabalarını memnuniyetle karşılarken, ABD'nin resmi tepkisi kötü bir durumu iyi değerlendirdi. Bir dereceye kadar, bu tür bir gerilim azaltma ABD çıkarlarıyla örtüşüyor. Prensip olarak, Washington'un şu anda isteyeceği en son şey, Ukrayna'da Rusya'ya karşı harekete geçerken ve Tayvan konusunda Çin ile gerilimi tırmandırırken Orta Doğu'da daha fazla sorun çıkmasıdır.
Çin'in tecrübeli üst düzey diplomatı Wang Yi, 10 Mart 2023'te Pekin'de Suudi Arabistan temsilcisi Musad bin Muhammed el-Ayban ve İran tarafının temsilcisi Ali Şamkani ile (foto: Reuters)
İran-Suudi anlaşması, KİK ülkelerine ve dolayısıyla “Küresel Huzur”a, farklı seçeneklere sahip başka bir dünya olduğunu gösteriyor. Çin, ABD'den farklı davranan ve jeopolitikte alternatifler sunan büyük bir güç olduğunu gösterdi. ABD tarafından tasarlanan ve uygulanan kurallara göre yönetilmesi gereken bir dünyada bu önemsiz bir konu değil.
Global Rest, Çin'in yeni diplomasi modelini dikkate alsa iyi eder: İdeolojik at gözlüğü yok, "Öteki"nin Maniheist tanımlaması yok, ekonomik yaptırımlar yok, dövizi silah olarak kullanmak yok, askeri tehditler yok. Sadece gerçekler üzerine inşa edilmiş sabırlı, aracılıkta etkili diyalog ve empati var.
Pekin ayrıca Washington'un yanlış adımlarını zekice kullandı. 2019'da Suudi petrol tesislerine yönelik saldırının ardından ABD'nin pasifliği ve geçen sonbaharda petrol üretimi seviyeleriyle ilgili gerilimler, Suudi Arabistan'ın değişen önceliklerine dair ilginç bir sinyal verdi. Çin, Şangay Petrol ve Doğal Gaz Borsasını platform olarak sunarak, petrol ve gaz ticaretinde yuan kullanımını hemen değerlendirdiği bir fırsattı.
Suudi Arabistan'ın üretimi kısacağına ve petrol arzlarına tavan fiyat uygulayan herhangi bir ülkeye petrol satışını durduracağına dair haberler doğrulanırsa, bunun ABD ile ilişkileri ve enerji piyasaları üzerinde önemli siyasi sonuçları olabilir.
Pax Sinica'nın (Çin Barışı) bölgede Pax Americana'nın yerini almasının yanı sıra petro-yuan da petro-doların yerini alabilir.
İbrahim Anlaşmaları
Kaçınılmaz olarak, Çin aracılı Suudi-İran anlaşması, 2020 ABD aracılı Abraham Anlaşmaları ile bir karşılaştırmayı da gerektiriyor. Burada yine, iki büyük gücün farklı işleyiş tarzları Global Rest'in dikkatinden kaçmamalıdır.
Suudi Arabistan ve İran ile bölgedeki olağan ABD diplomasisinin aksine, Çin dürüst bir arabulucuydu. Çoğu zaman bunun yerine Washington, İsrail'in avukatı gibi hareket eder. Trump yönetimi bir yanda İsrail, diğer yanda Bahreyn, Fas, BAE ve Sudan arasındaki ilişkilerin normalleşmesinin önünü açtı ama bunu Filistinlileri otobüsün altına atarak başardı.
Biden yönetimi, politikalarını ayarlama fırsatı buldu, ancak aynısını yapmaktan kaçındı. İran ile nükleer anlaşmayı yeniden tesis etme taahhüdünde mantıksızca hareket etti ve Trump'ın Kudüs konusundaki provokatif konumunu, İsrail'in amansız işgal faaliyetleri arasında sağır edici bir sessizlikle sürdürdü.
Ancak en son aşırı sağcı İsrail hükümeti pogromlara göz yummaya başladığında ve etnik temizlik imalarında bulunduğunda, mevcut ABD yönetimi rahatsızlığını dile getirmek zorunda hissetti. Çok az, muhtemelen çok geç. Ne de olsa, Ortadoğu politikanızın büyük bir bölümünün entelektüel yapımını onlarca yıldır İsrail'e yaptırıyorsanız, er ya da geç, geri tepme beklenmelidir.
Suudi-İran anlaşmasının önemli bir sınavı, nükleer dosya nedeniyle bir yanda ABD ile İsrail, diğer yanda İran arasındaki gergin ilişkiyi etkileyip etkilemeyeceği ve nasıl etkileyeceği olacaktır. Son haftalarda İran, nükleer silah düzeyinde zenginleştirmeye daha yakın göründü.
İsrail bu olasılık konusunda giderek daha gergin olsa da, Washington ve Tel Aviv bu konuda her zaman aynı fikirde değiller. Yine de, anlaşma ışığında, Suudi Arabistan'ın İsrail'in İran'ın nükleer tesislerine saldırmasını kolaylaştırmasını beklemek gerçekçi mi?
İbrahim Anlaşmalarının gerçek meyvesi, Suudi Arabistan'ın katılması olacaktır, ancak İsrail'in aşırılık yanlısı hükümeti kasıtlı olarak iki devletli çözümü yok ederken ve Batı Şeria'yı ürkütücü bir şekilde ilhak ederken, bunu yapması pek olası değil. BAE bile anlaşmalar hakkında ikinci kez düşünürken, aynı zamanda Rusya yaptırımları konusunda ABD ile gerilim sözkonusu.
Suudi-İran yakınlaşması, 21'inci yüzyılın en büyük - ve ana akım medyada en az yer alan - insani felaketlerinden birine neden olan bir vekalet çatışması olan Yemen savaşının sona erdirilmesi de dahil olmak üzere daha geniş bir bölgesel gerilimin azaltılmasına yönelik beklentileri destekleyebilir. Aynı zamanda Suriye iç savaşı, Lübnan'ın siyasi çıkmazı ve ekonomik çöküşü üzerinde de olumlu bir etkisi olabilir.
Değişen dünya düzeni, ABD ve Çin'in Orta Doğu ile ilgili dış politikaları ve siyasi anlatıları için bir başka turnusol kağıdı haline gelmesiyle sembolize ediliyor. Bu arada Şi'nin önümüzdeki hafta Moskova'da olması bekleniyor. Çin başka bir diplomatik sürprizi mi hazırlıyor?
MEE
Marco Carnelos, eski bir İtalyan diplomat. Somali, Avustralya ve Birleşmiş Milletler'e atandı. 1995 ile 2011 yılları arasında üç İtalyan başbakanının dış politika kadrosunda görev yaptı. Son olarak İtalyan hükümetinin Orta Doğu barış süreci koordinatörü Suriye özel temsilcisi ve Kasım 2017'ye kadar İtalya'nın Irak büyükelçisi olarak görev yaptı.
*Bu yazıdaki görüşler yazara aittir ve TİMETURK editoryasının yayın politikasını yansıtmayabilir.
