Meltem Suat Timeturk Dış Haberler Servisi/Özel
Avrupa'nın en büyük üç gücü (Fransa, İngiltere, Almanya) ve ABD, UAEA Yönetim Kurulu'nun bu haftaki toplantısına, İran'ın bombalanan nükleer tesisleri ve yüksek düzeyde zenginleştirilmiş uranyum stoğu hakkında acilen cevap ve erişim talep eden bir karar taslağı sundu. Diplomatlar, Reuters'a sunulan taslağın büyük olasılıkla çarşamba günü erken saatlerde kabul edileceğini belirtti. Bu hamle, Tahran'ın müfettişleri İsrail ve ABD'nin haziran ayında bombaladığı nükleer tesislere hâlâ almadığını ve uranyum stoğu (yüzde 60 saflığa kadar zenginleştirilmiş) hesabının "uzun zamandır geciktiğini" belirten UAEA'nın geçen hafta üye devletlere gönderdiği sert bir raporu izliyor.
Batı'nın Kritik Talepleri ve İran'ın Tehdidi
İran'ın nükleer programı üzerindeki gerilim, ABD'nin 2018'de Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP/Nükleer Anlaşma)'ndan tek taraflı çekilmesinin ardından tırmanmıştı. Bu yeni karar taslağı, Tahran'a yönelik diplomatik baskıyı artırırken, İran'ın nükleer faaliyetlerinin denetimini en üst seviyeye çıkarmayı hedefliyor.
Karar Taslağının Ana Talepleri
Erişim ve Bilgi: Taslak metin, İran'ın "nükleer malzeme muhasebesi ve koruma altındaki nükleer tesislere ilişkin kesin bilgileri (UAEA)'ya gecikmeksizin sağlaması" ve bu bilgileri doğrulamak için "Ajansın ihtiyaç duyduğu tüm erişimi vermesi" gerektiğini belirtiyor.
Ek Protokol Uygulaması: Tasarının en kritik talebi, İran'ın Genişletilmiş Denetim sağlayan Ek Protokol'ü derhal uygulaması yönündedir. İran, 2003'te imzaladığı ancak hiçbir zaman onaylamadığı bu protokolün uygulamasını 2021'de durdurmuştu.
Ek Protokolün Önemi: Ek Protokol, UAEA'ya, önceden bildirilmemiş yerlerde ani denetimler yapma yetkisi de dâhil olmak üzere, bir ülkenin nükleer faaliyetleri üzerinde daha geniş ve daha müdahaleci bir gözetim yetkisi vermektedir.
Artan Endişe: Zenginleştirilmiş Uranyum ve Saldırı Sonuçları
Yüksek Saflıkta Stok: İran, silah sınıfı (yaklaşık %90) saflığa yakın olan %60 saflığa kadar zenginleştirilmiş uranyum stoku hakkında UAEA'yı bilgilendirmemiştir. UAEA, İran'ın santrifüj envanteri ve uranyum stokunun nerede saklandığına dair detayları raporlarında talep etmektedir.
Bombalanan Tesisler: İsrail ve ABD'nin haziran ayındaki askerî saldırılarında hasar gören veya yıkılan beyan edilmiş zenginleştirme tesislerindeki santrifüjlerin gözetimi, İran'ın Ek Protokol'ü askıya almasıyla zaten zorlaşmıştı.
İran'dan Sert Tepki ve İş Birliği Uyarısı
İş Birliğini Kesme Tehdidi: İran'ın UAEA misyonu, karar taslağı girişimini "büyük bir hata" olarak nitelendirdi ve taslağın kabul edilmesi halinde "İran ile UAEA arasındaki iş birliğinin olumlu seyrini kaçınılmaz ve olumsuz yönde etkileyeceği" uyarısında bulundu.
Önceki Anlaşmanın İptali: İran ve UAEA, Eylül ayında denetimlerin tam olarak yeniden başlatılması için bir anlaşma duyurmuştu, ancak Tahran o tarihten bu yana anlaşmanın geçersiz olduğunu iddia etti.