'The Cradle' sitesinde yayımlanan bir makalede, İran'ın Balkanlar'daki faaliyetleri dikkat çekilerek, “İran, kültürel-dini etkisini Balkanlar'da siyasi nüfuza dönüştürmeyi umuyor. Avrupa'ya ihracatını artırmak için Balkanları potansiyel bir fırsat olarak görüyor” denildi.
Makalede, “İran Balkanlar'da nüfuz sahibi olmak istiyorsa, bölgede nüfuza ulaşmanın yolunun bugünlerde Moskova üzerinden değil, Batı Avrupa'dan geçtiğini anlaması gerekiyor” hatırlatmasında bulunuldu.
Direniş kaynaklarına yakın The Cradle sitesinde Muhammed Selam imzasıyla yayımlanan, “ İran'ın Balkanlar'da yumuşak güç arayışı” başlıklı makale şöyle:
Balkan bölgesi, Rusya dahil eski Sovyet Doğu Avrupa devletlerinde nüfuzlarını artırabilecekleri bir coğrafi blok olarak batılı ülkeler için stratejik öneme sahiptir.
20. yüzyılda Balkanlar, güçlü Avrupa devletleri arasında bir çatışma sahnesiydi ve Avusturya-Macaristan Arşidükü 1914'te Saraybosna'da suikasta kurban gittiğinde Birinci Dünya Savaşı'nı ateşledi.
Daha uzakta, İran bugün Balkanları batıya ve onun pazarlarına açılan bir kapı olarak görüyor. İranlı yetkililer ve uzmanlar, kültür, din ve söylem benzerlikleri nedeniyle bölgeyi “batıdaki doğu dünyası” olarak görüyor.
Örnek olarak, İran Yeni Yılı ‘Nevruz' hem Arnavutluk'ta hem de Bosna Hersek'te kutlanır. Farsça, eski zamanlarda Balkanlar'ın bazı bölgelerinde popülerdi ve bugün hala Boşnakça'da 1.700'den fazla Farsça kelime kullanılıyor.
İran, 1992'de Bosna savaşının başlamasıyla Balkanlar'daki modern nüfuzuna başladı. Tahran, her iki taraftaki katliamı azaltmak için aktif olarak müdahale etti ve bölgeye askeri eğitmenler, istihbarat görevlileri, yiyecek, para ve insani yardım göndererek bir boşluğu doldurdu.
İran'ın Avrupa'ya açılan kapısı
Savaş sonrası ve daha yakın yıllarda, Balkan devletleri Avrupa ekonomisine entegre olmak için çaba sarf ettiler. Bulgaristan ve Hırvatistan gibi bazıları zaten AB üyesiyken, Arnavutluk, Kosova, Saray Bosna ve Sırbistan gibi diğerleri de AB'ye katılmaya çalışıyor. Bu anlamda İran İslam Cumhuriyeti, Avrupa'ya ihracatını artırmak için Balkanları potansiyel bir fırsat olarak görmektedir.
2020'de İran, Sırbistan'a yaklaşık 16 milyon dolar değerinde mal ihraç ederek onu İran'ın 37. en büyük ticaret ortağı yaptı. Sırbistan da İran'a 7 milyon dolarlık mal ihraç etti. İki ülke arasındaki ekonomik alışveriş hacmi geçen yıl yüzde 50 arttı .
Bu, her iki ülkenin de ekonomik etkileşimlerini geliştirme taahhüdünü göstermektedir.
İran'ın Belgrad Büyükelçisi Rashid Hassanpour'dan yapılan açıklamaya göre, Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksandar Vucic'in Tahran'a yapacağı ziyarette imzalanmak üzere 15 işbirliği belgesi hazırlanıyor. Ve Sırbistan'ın First Lady'si Tamara Vucic, Uluslararası Nüfuz Sahibi Kadınlar Kongresi'ne katılmak üzere daha geçen ay Tahran'daydı.
Balkan ülkeleri arasında Sırbistan, İran ile en güçlü ekonomik mübadeleye sahiptir. Ukrayna'daki savaş ve Rus petrolünün Avrupa'ya akışının kesintiye uğraması nedeniyle Sırbistan, İran'dan petrol ve kimyasal gübre ithal etmek ve karşılığında buğdayını İran'a ihraç etmek istiyor.
Temmuz 2022'de 80'den fazla Sırp ve İranlı iş adamı, iş derneklerinden temsilciler ve hükümet yetkilileri, iki ülke arasındaki güçlenen ekonomik ilişkilerin potansiyel başlangıcına işaret eden bir iş forumu için Belgrad'da bir araya geldi. Kurulan bu bağların bir sonucu olarak ve AB üyeliğine aday olmasına rağmen Sırbistan, AB'nin İran'a yönelik yaptırımlarına katılmadı.
Bosna Hersek'in İran'la da ticari ilişkileri var. İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Emirabdullahiyan'ın 6 Aralık 2022'deki ziyareti sırasında iki ülke arasındaki ticaretin son dokuz ayda yüzde 53 büyüdüğünü açıkladı .
Gezide turizm, metal, ahşap, madencilik ve tarım sektörlerinde iş birliğine öncelik verildi ve iki ülke arasında direkt uçuşların kurulması kararlaştırıldı.
Ekonomik strateji eksikliği
Ancak İran'ın Balkanlar ile ekonomik ilişkileri zorluklarla karşı karşıya. İslam Cumhuriyeti, ideolojinin güçlü bir rol oynadığı ve ekonomik etkileşimlerinin her zaman stratejik mülahazalara dayanmadığı devrimci bir ülkedir. Tahran, her bölgenin özel ihtiyaçlarına göre ekonomik önceliklere uyacak kapsamlı bir ekonomik diplomasi stratejisinden yoksundur.
Bu strateji eksikliğinin bir örneği Suriye örneğinde görülebilir. Türkiye, Beşar Esad hükümetini gayri meşru görüyor ve Şam'ın onayı olmadan kuzey Suriye'yi işgal etti ve burada dört askeri operasyon düzenledi.
Ancak Türkiye, 2021'de Suriye'ye 2,11 milyar dolarlık ihraç gerçekleştirirken, 11 yıllık ihtilaf sırasında Suriye hükümetini destekleyen İran ise, Suriye'ye 300 milyon dolardan fazla ihracat yapmıyor. Türkiye'den yedi kat daha az.
Balkanlar örneğinde, İran'ın ihracatındaki engel, örneğin Sırbistan ile yaptığı Hava Hizmeti Anlaşmasının gecikmeli uygulamasında açıkça görülüyor. İran parlamentosu anlaşmayı ilk taslağından dört yıl sonra 2022'de onaylarken , Sırp parlamentosu anlaşmayı 2020'de onayladı.
Dış baskılar da İran'ın iş anlaşmaları için önemli bir zorluk teşkil ediyor. Sırbistan, Ekim 2017'de İranlılar için vizesiz girişi kabul etmesine rağmen, bu karar AB'nin baskısı altında sadece bir yıl sonra iptal edildi.
Vize muafiyeti politikasının rafa kaldırılması, İranlı işadamlarının Sırbistan'a serbestçe girişini zorlaştırarak iki ülke arasındaki ticareti engelliyor. İran mali ve bankacılık konularını çözene kadar Balkan ülkeleriyle ticaretini artırmayı umut edemez.
ABD'nin ekonomisine yönelik yaptırımları, para birimi girişine getirilen kısıtlamalar, Merkez Bankası'na yönelik yaptırımlar ve İran bankalarının küresel finansal sistemden kopukluğu da dahil olmak üzere İran'ın mali ve bankacılık sorunları, Balkan ülkeleriyle ticareti riskli bir iş teklifi haline getiriyor.
Yumuşak güç ve ulusötesi ağlar
Din, halkların kendilerini Avrupa'nın diğer bölgelerine göre daha dindar olarak gördüğü Balkan toplumlarında temel ve etkili bir rol oynamaktadır.
2018 yılında yapılan bir ankette , Balkanlar'daki en dindar ülkelerin aşağıdakiler olduğu belirlendi:
Yüzde 88 ile Makedonya, yüzde 83 ile Kosova, yüzde 77 ile Romanya ve yüzde 70-72 ile Sırbistan, Hırvatistan, Karadağ ve Yunanistan. Bunu yüzde 65 ile Bosna Hersek, yüzde 52 ile Bulgaristan ve yalnızca yüzde 39'unun hayatlarında dinin önemli bir rol oynadığını kabul ettiği Arnavutluk izliyor.
Temel bir ideoloji olarak Şii İslam, İran İslam Cumhuriyeti için çok önemlidir. Nitekim 1979 İslam Devrimi'nin meşruiyetinin temelini “din” ve “ideoloji” iki unsuru oluşturmuştur. Bu, İran toplumunda dinin önemini vurgulayan anayasanın 11. maddesinde açıkça görülmektedir.
İran, kültürel-dini etkisini Balkanlar'da siyasi nüfuza dönüştürmeyi umuyor. Sınırları göz önüne alındığında, bu hedefe bölgedeki ulusötesi ağlar ve sivil toplumlar aracılığıyla yumuşak güç kullanarak ulaşıyor. Şu anda İran, hedeflerini aşağıdaki üç yoldan takip ediyor:
Birincisi, kültürel etkisini Bektaşiler ve Aleviler (Kızılbaşlar) dahil olmak üzere heterodoks topluluklar gibi Müslüman topluluklara hitap eden dini ve kültürel kurumlar ve vakıflar aracılığıyla uygulayarak.
Bunların en etkililerinden biri , 1996 yılında Bosna-Hersek'in Saraybosna şehrinde kurulan İbn Sina Enstitüsü'dür. Bu kurumun amacı, İslami ve akademik kitapları derlemek ve tercüme etmektir ve Saraybosna Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi ile birçok bağlantı kurmuştur.
Kültürel faaliyetler yoluyla kurum, İslam Cumhuriyeti'nin resmi söylemini Balkan bölgesinde ve uluslararası alanda Batı Asya'daki siyasi gelişmelere yaymayı amaçlamaktadır.
İkincisi, Tahran kültürünü kültürel yardımlar ve festivaller yoluyla tanıtmaya çalışıyor. İran, İran kültürü ve sanatı hakkında bilgi yaymak için yerel Balkan dillerinde farklı web siteleri kurmuştur. Örneğin Boşnak Radyosu , İran'ın devlet yayın kuruluşu Balkan Sahar TV'ye aittir ve Farsça eğitime yardımcı olur.
İran ayrıca Bosna Hersek'teki OAK özel dil eğitim enstitüsü gibi kurumlara mali yardım sağlıyor ve Bulgaristan'ın Sofya kentinde İran Kültür Bakanlığı tarafından finanse edilen İran Sinema Haftası gibi İran filmleri için festivaller düzenliyor.
Üçüncüsü, din değiştirenler de dahil olmak üzere Şii topluluğunu destekleyerek. İslam Cumhuriyeti, bir iletişim ağı kurmak için bu Müslümanların nüfuzunu seferber etmeye çalışıyor. İran'a yönelik olumsuz algıları azaltmak için ileri gelen üyelerinin yardımıyla İran kurumlarının yönetimini onlara emanet ediyor.
Bu ileri gelenlerden biri, Mostar şehrinde İran'ın Manevi Miras Vakfı'nı (Fodacije “Baština dhuhonosti”) yöneten Bosnalı bir Şii olan Amar Imamoviç'tir . Bu kurumun amacı, manevi değerleri teşvik etmek, Bosna İslami manevi mirasını canlandırmak, kitaplar yayınlamak ve İranlı ünlü Şii teozof Seyyid Muhammed Hüseyin Tabatabai'nin (1903-1981) eserlerini tanıtmaktır.
Yumuşak gücü yansıtmanın önündeki engeller
İran, Balkanlar'da bir dereceye kadar dini ve kültürel etki oluşturabilmiş olsa da, etnik çeşitlilik, aşırılık ve dış müdahalenin damgasını vurduğu bir bölgede bu ilişkileri sürdürmede çok sayıda zorluk ve rakiple karşı karşıya.
Örneğin, bazı Batı yanlısı kişiler İran'ın faaliyetlerine şüpheyle yaklaşıyor.
İran'ın bölgedeki faaliyetleri, Balkanlar'da dini nüfuz için rekabet eden Suudi Arabistan ve Türkiye başta olmak üzere diğer ülkelerle de rekabet ediyor.
Geniş petrol zenginliğine sahip Suudi Arabistan, sayısız hayır kurumu aracılığıyla Vahhabi inançlarını yaymada özellikle başarılı oldu ve bölgede önemli bir varlık göstermeyi başardı.
Suudi dini faaliyetlerinin başlaması, Riyad'ın bölgeye on milyonlarca dolar gönderdiği Bosna'daki savaşla aynı zamana denk geldi. 1992'de Suudi Hükümeti, Bosna Hersek'e en büyük tek Müslüman bağışçı olduğu iddia edilen Bosna ‘Hersek'e Yardım için Yüksek Suudi Komitesi'ni kurdu ve birkaç İslami yardım kuruluşu aracılığıyla fon sağladı.
Bunlar arasında Müslüman Dünya Ligi, Al Haramain Vakfı, Uluslararası İslami Yardım Örgütü, Dünya Müslüman Gençlik Meclisi, Suudi Arabistan Kızılayı, İslami Vakıf Örgütü ve Mekke İnsani Yardım Kuruluşu yer alıyor.
Bunlar, bölgede İslam'ın muhafazakar ve aşırılık yanlısı versiyonlarının yayılmasını finanse eden 245 kadar hayır vakfından sadece birkaçı.
Bu, İran'ın Şii odaklı faaliyetleri için bir tehdit oluşturuyor çünkü birçok Vahhabi alim Şiileri kafir olarak görüyor.
İran'ın son otuz yıldaki çabalarına rağmen, Balkan ülkelerinin çoğu NATO ve AB'ye katılmakla ilgilenmeye devam ediyor ve muhtemelen Batı ile olan ilişkilerine İran'la olan ilişkilerine göre öncelik verecekler.
İran'ın sorunlarının bir diğer kısmı da siyasi sorunlardan ve çelişkilerden kaynaklanıyor. Arnavutluk, İran'da terör örgütü olarak yasaklanan ve 2012'de ABD Dışişleri Bakanlığı'nın terör örgütleri listesinden çıkarılan Halk Mücahitlerine (MEK) ev sahipliği yapıyor. Bu grup, Saddam Hüseyin yönetimi sırasında Irak'ta bulunuyordu ve devrilmesinden sonra ABD desteğiyle Arnavutluk'a taşındı. Tiran, 2016 yılında Manëz bölgesine 2.000'den fazla MEK üyesini resmen kabul etti.
İran hükümeti, iki ülke arasında çatışmaya ve farklılıklara neden olan MEK'i Arnavutluk'a protesto etti. Son siyasi gelişmede, 7 Eylül 2022'de Arnavutluk Başbakanı Edi Rama, İran'ın Arnavutluk'un dijital altyapısına yönelik bir siber saldırıya karıştığı iddiaları üzerine İran ile diplomatik bağlarını kopardı. Olay, İran'ın büyük bir maliyetle ve uzun bir süre boyunca yumuşak gücünün altyapısını sağlamış olan Arnavutluk'taki kültürel ve dini faaliyetlerini sekteye uğrattı.
İran Balkanlar'da nüfuz sahibi olmak istiyorsa, bölgede nüfuza ulaşmanın yolunun bugünlerde Moskova üzerinden değil, Batı Avrupa'dan geçtiğini anlaması gerekiyor. Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) veya İran nükleer anlaşması İran'ın Avrupa ile işbirliğini ve dolayısıyla Balkanlar ile olan ilişkisini güçlendirmesinin bir yolu olabilir. Ancak bu bile Ukrayna'daki mevcut savaşın sonucuna bağlı olarak değişebilir.
Bu makalede ifade edilen görüşler yazarına aittir.
