Batı egemenliğine son vermek, yükselen dünya düzeninin anahtarıdır. İşte bunu başarmak için yapılması gerekenler
EŞZAMANSIZ ÇOK KUTUPLULUK
1990'ların sonlarından bu yana çok kutupluluk, Rusya'nın dış politika doktrininde kilit bir odak noktası olmuştur. Daha dengeli bir dünya, ABD ve müttefiklerinin küresel hegemonyasına karşı bir denge unsuru olarak görüldü. Bu nedenle, modern uluslararası ilişkilerin, Washington'un hakimiyet kontrolünü kaybetmesiyle, tek kutupluluktan daha adil ve çoğulcu bir sisteme etkin bir şekilde geçiş yaptığı düşünülüyordu. Bu yeni şafağın, bir yandan BM'nin asli rolüne, diğer yandan Rusya'nın kendisi de dahil olmak üzere önde gelen büyük güçlerin otoritesine ve egemenliğine dayanması gerekiyordu.
Çok kutupluluk fikri, Hindistan ve Çin gibi birçok büyük ülke arasında ilgi gördü. Batılı uzmanlar bile bu olasılığı göz ardı etmedi. Bir bakıma, yavaş yavaş gelecekteki bir dünya düzeninin idealize edilmiş bir resmine dönüşüyor.
Bu arada, çok kutuplu bir dünya gerçeğe dönüşüyor. Kurallarını tam olarak anlayamadığımız yeni bir sistemin içinde yaşıyoruz. Bu gerçeği anlamlandırmak istiyorsak, önce tanımla tam olarak neyi kastettiğimize dair net bir fikre sahip olmalıyız. Mevcut durum “eşzamansız çok kutupluluk” olarak tanımlanabilir . Nitekim yeni bir dünya düzenine geçiş, uluslararası ilişkilerin farklı alanlarında farklı hızlarda yaşanıyor. Belirli bir Pazartesi veya Perşembe günü başlayamaz. Öğelerinden bazıları diğerlerinden önce yerinde olacaktır.
Bugün tanık olduğumuz şey tam da bu eşzamansız ilerlemedir. Dünyanın çeşitli yerlerinde meydana gelen değişim hızındaki farklılıklar, sürtüşme ve dirençle sonuçlanıyor. Dönüşümü en azından bir dereceye kadar kavrayabilmek için, onun yönetici parametrelerini ve dinamiklerini fark etmemiz gerekiyor.
"KUTUPLULUK" KAVRAMI
Uluslararası ilişkilerde kutupluluk kavramı, 1970'lerin sonlarından beri akademide kullanılmaktadır. Popülaritesini, bu alanda Yeni Gerçekçiliğin önde gelen bir savunucusu olan Amerikalı siyaset bilimci Kenneth Waltz'un teorik çalışmalarına borçludur. Bu kavram ayrıca Sovyetler Birliği'nde, daha sonra modern Rusya'da yapısal ve sistemik bir teori olarak geliştirildi.
Neorealistler, devletlerin küresel arenadaki eylemlerinin çıkarlarından çok dünya düzeninin mevcut yapısı tarafından tanımlandığını iddia ederler. Ulusal çıkarları ve stratejileri özetleyen bu formdur. Sırasıyla, etkinin büyük güçler arasındaki dağılımı ile tanımlanır. Buna dayanarak, uluslararası sistemin olası yapılarının bir sınıflandırmasını yapabiliriz.
1990'larda Amerika'nın üstünlüğüyle meydana gelen dünya tek kutuplu olabilir (bir ülkenin elinde çok fazla gücün toplandığı, diğer herkesin sınırlı kapsama sahip olduğu yer); Soğuk Savaş sırasında gördüğümüz iki kutuplu (iki güçlü akran rakibin olduğu, diğer herkesin nispeten zayıf olduğu ve diğer ülkelerin bu iki güç merkezi etrafında gruplandığı); ve çok kutuplu (gücün birkaç büyük ülke veya ittifak arasında dağıtıldığı), bugün geldiğimiz nokta. Daha büyük, orta ölçekli ve daha küçük ülkeler mevcut yapıya bağlı olarak farklı stratejiler izleyecektir. Çok kutuplu yapı, en büyük stratejik değişkenliğe neden olur.
GÜÇ, TAM OLARAK NEDİR?
Dünya düzeni gücün dağılımıyla tanımlanıyorsa, yanıtlanması gereken bir soru şudur:
Güç tam olarak nedir? Neorealistler başlangıçta gücün askeri kapasiteye ve bir ülkenin kendisini askeri araçlarla savunma yeteneğine indirgendiğine inanıyorlardı. Bir devletin böyle bir yeteneği yoksa, silahlı bir çatışma veya diğer devletlerle ilişkilerinde bir kriz, sahip olabileceği diğer tüm avantajları ortadan kaldırabilir. Bu nedenle Yeni-Gerçekçiler, ekonomi veya insan sermayesi gelişimi gibi faktörleri denklemden kasten çıkardılar.
Daha sonra SSCB örneği, dünya düzenini yöneten parametrelerin bu kadar dar bir şekilde anlaşılmasının muhtemelen bir hata olduğunu gösterdi. Sovyetler Birliği etkileyici bir askeri kapasite oluşturdu, ancak ekonomik dengesizliklerin ve iç sorunların birikmesi nedeniyle çöktü. Herhangi bir teorik modelin yalnızca sınırlı sayıda parametreye sahip olduğu ve hiçbirinin tüm olası faktörleri açıklayamadığı doğru olsa da, modern dünyanın karmaşıklığı, askeri güç dışındaki göstergelerin de hesaba katılması gerektiği anlamına gelir.
Günün sonunda, savunma yetenekleri ekonomik ve insan kaynaklarına bağlıdır. Elbette, askeri yeteneğin kaynak kapasitesini aştığı durumlar vardır. Bazı acil durumlarda, devletler ellerindeki sınırlı araçlara rağmen askeri hünerlerini artırmalıdır. Diğer durumlarda, kaynak tabanı savunma kapasitesini aşabilir, bu da bir devletin daha fazla askeri genişleme için kullanılmamış bir potansiyele sahip olduğu anlamına gelir. Modern çok kutupluluk, bu karmaşıklık merceğinden ve tek tek devletlerin elinde ve bir bütün olarak uluslararası sistem genelinde gücün eşzamansız doğası üzerinden düşünülmelidir.
ABD ARTIK ASKERİ HEGEMON DEĞİL
Askeri yeteneğin dağılımı açısından, dünya bir süredir çok kutupludur. Eleştirmenler, ABD'nin askeri harcamaları açısından toplu olarak diğer tüm devletlerin önünde olduğunu, gücünü dünya çapında yansıtabileceğini ve en gelişmiş teçhizatla donanmış en iyi eğitimli orduya sahip olduğunu iddia edebilir. Aynı zamanda ABD, çok büyük ve kabul edilemez kayıplar verme riski olmadan birkaç ülkeye karşı askeri bir çatışma başlatma özgürlüğüne sahip değil. Çin hızla silahlı kuvvetlerini inşa ediyor ve işin içinde nükleer silahlar olmasa bile yenilmesi zor olacak. Çin'in yerel bir yenilgiye uğradığını hayal etmek mümkün olsa da, tamamen yok olması düşünülemez.
NATO'nun tüm saldırı yetenekleri konuşlandırılmış olsa bile, Rusya ile bir çatışma da kolay olmayacaktır. NATO saldırganlığıyla karşı karşıya kalırsa, Moskova hiç şüphesiz taktik nükleer silahlara başvuracak ve stratejik seviyeye doğru daha fazla tırmanmaya hazır olacaktır. Kuzey Kore veya İran gibi daha zayıf düşmanlara saldırmak bile muhtemelen ABD için önemli kayıplarla sonuçlanacaktır. Pyongyang, bir karşı saldırıyla tamamen yok olma riskine girse bile nükleer kapasitesini gayet iyi kullanabilir. İran bombalanabilir, ancak ABD'nin Irak'ta yaptığı gibi burayı işgal etme girişimi çok fazla can alabilir.
Bu, ABD'nin savaş makinesini sürdürmesi ve güçlendirmesi için hiçbir teşvik olmadığı anlamına gelmez. Caydırıcılık sağlamaktan yerel "cerrahi" operasyonlar yürütmeye kadar ulaşabileceği çok çeşitli siyasi hedefler var . Ancak ABD artık askeri anlamda küresel hegemon değil.
Diğer güç merkezlerinin de, özellikle daha küçük veya orta ölçekli rakipleri büyük güçler tarafından destekleniyorsa, askeri yollarla hedeflere ulaşma yetenekleri sınırlıdır. Çin'in Tayvan sorununu çözmek için olası bir askeri operasyonunun başarısı, ABD'nin dengeleyici rolü nedeniyle kesin olmaktan çok uzak. Washington ve müttefikleri tarafından Kiev'e sağlanan devasa askeri ve mali yardım, Rusya'nın Ukrayna'daki askeri operasyonunu karmaşık hale getirdi. Buna karşılık Moskova, önceki on yılda Şam'a hatırı sayılır askeri yardım sağladı ve böylece diğer dış aktörlerin Suriye İç Savaşı'ndaki hedeflerine ulaşma girişimlerini etkili bir şekilde engelledi.
ABD'NİN ASKERİ KAYNAKLARI
Askeri gücün bir devletin kaynaklarıyla nasıl ilişkili olduğunu hesaba katarsak, günümüzün çok kutuplu dünyası daha da karmaşık görünecektir. ABD, savunmasını garanti altına almak için şaşırtıcı miktarda kaynak kullanıyor. Ülke, neredeyse tüm önemli askeri ve çifte kullanımlı teknolojilere erişime ve çeşitlendirilmiş bir ekonomiye sahip. Ukrayna'daki çatışma, kısa vadede büyük çaplı bir askeri harekatın sürdürülmesinde endüstriyel sınırlamalar gösterse de, Amerikalılar bu açığı kapatmak için yeterli kaynağa sahip. Bunun da ötesinde, ABD önemli bir insan potansiyeline, yurt dışından “ithal edilenler” de dahil olmak üzere yüksek vasıflı işçilerden ve mühendislerden oluşan bir orduya sahiptir.
ÇİN
Çin'in savunma kapasitesi, gerektiğinde önemli ölçüde genişletilmesine izin veren önemli kaynaklara dayanabilir. Pekin, bazı kilit teknoloji alanlarında ABD'nin gerisinde kalsa da, hızla yetişiyor. Asyalı dev, gelişmiş bir endüstriyel temele, mühendislikteki son gelişmelere ve çok sayıda vasıflı ve disiplinli işçiye sahip olmakla övünebilir.
HİNDİSTAN
Hindistan'ın yetenekleri teknoloji ve mali açıdan daha sınırlıdır. Bununla birlikte, endüstriyel ve teknolojik gelişmenin hızı, demografik potansiyel ve artan beşeri sermaye, ülkeyi gelecekte çok önemli bir oyuncu haline getirecektir.
"UYUYAN GÜÇLER"
Ayrıca , Amerikan askeri şemsiyesi altında siper almış, stratejik özerklik kullanamayan ve hızlandırılmış askeri gelişme konusunda çok az istekli olan bazı “uyuyan” güçler de var. Yine de bunlardan bazıları önemli ölçüde endüstriyel, teknolojik, finansal ve insan kaynakları biriktirdi. Burada, isterlerse çok daha büyük bir askeri kapasiteye ulaşabilecek olan Almanya ve Fransa'nın yanı sıra Japonya'dan bahsediyoruz. Ukrayna ihtilafı, onları, AB ve NATO içindeki endüstriyel ve teknolojik işbirliği ve ABD ile ikili ittifaklar yoluyla güçlendirilebilecek böyle bir birikim başlatmaya teşvik etti.
RUSYA'NIN GELECEĞİ
Rus örneği daha karmaşıktır. Ülkenin bol doğal kaynaklara erişimi var ve yaptırımlara rağmen (satın alma gücü paritesi ile ölçüldüğünde altıncı sıraya kadar yüksek) dünyanın ilk on ekonomisinden biri olmaya devam ediyor. Moskova, ABD ile aynı düzeyde bir teknolojik gelişmeyle övünemese de, nükleer, füze ve uzay yetenekleri de dahil olmak üzere kritik askeri teknolojilere sahip. Ancak, ülkenin en büyük kırılganlıklarından biri endüstriyel ve beşeri potansiyelidir. Endüstriyel açığı kapatmak zaman alacak ve muazzam bir irade gücü ile kaynakların yoğunlaştırılmasını gerektirecektir. Doğa bilimlerindeki liderliğine rağmen, 1990'ların başındaki beyin göçü ve 2022'deki son göç dalgasıyla birleşen, ülkede ciddi bir mühendis ve vasıflı sanayi işçisi sıkıntısı var.
Zorlamalar ve baskılarla “ülkeyi şekillendirmek” teorik olarak mümkün olsa da , Sovyet liderinin bazı fikirleri son zamanlarda tabu olmaktan çıkmış olsa da, mevcut koşullar altında Stalin tarzı bir modernleşmeyi hayal etmek zor olacaktır. Ülke, gerekli demografik kaynaklardan, ideolojiden veya iş gücünden yoksundur. Batı merkezli küreselleşmeye pervasızca katılım yoluyla modernleşmenin de bir çıkmaz sokak olduğu ortaya çıktı ve sermaye kaçışına ve seçkinler arasında bağlılıkların bölünmesine yol açtı.
Rusya'nın uzun vadede uluslararası konumunu korumak istiyorsa, farklı ilkelere dayalı büyük ölçekli bir endüstriyel modernizasyona ihtiyacı var. Mevcut potansiyel, Rusya'nın yakın gelecekte büyük bir askeri güç olarak kalmasını sağlayacaktır, ancak Batı ile ilişkilerindeki kriz ve Ukrayna'daki çatışma, uzun vadede işleri çok zorlaştıracaktır.
Savunma kabiliyeti ile kaynakları arasındaki orana baktığımızda, Polonya ve Ukrayna dikkat çekici örneklerdir. Varşova şu anda diğer Avrupalı NATO üyelerinin açıkça önünde hızlı bir askeri yığınak yürütüyor. Soru şu ki, ülke kendi kapasitesine güvenerek bu oranı daha ne kadar sürdürebilir? Bugün Ukrayna, radikal milliyetçi bir seferberlikle birleşmiş ve büyük ölçüde yurt dışından desteklenen bir askeri kamp halinde. Ülkedeki militarizasyon düzeyi kendi kapasitesini açık ara aşarken, insani ve endüstriyel potansiyeli hem göç hem de savaş nedeniyle baltalanıyor.
Mevcut dünya düzenini bu kadar karmaşık hale getiren şey, ulus devletlerin elindeki tek silahın askeri yetenek olmadığı gerçeğidir. Bu, küresel sistemin eşzamansız doğasının kendisini en büyük netlikle gösterdiği yerdir. Dünya uzunca bir süredir askeri anlamda çok kutupluyken, diğer bazı alanlardaki kapasite dağılımı farklı bir hikaye anlatıyor.
Küresel finansta, Amerikan bankalarının ve ödeme aracı ve rezerv para birimi olarak ABD dolarının baskın rolü gücünü koruyor. Kabul edilmelidir ki, Rusya'ya yönelik kapsamlı mali ve ekonomik yaptırımlar politikası, çözüm yollarının çeşitlendirilmesine yönelik bir baskıyı tetikledi ve Moskova'nın bu çabaya öncülük etmekten başka seçeneği kalmadı. Batı para birimlerinden ayrışmak şu anda ülkemiz için bir beka meselesidir.
Şu anda ABD ve AB, Rusya ile dolar ve euro cinsinden işlemler için dar bir pencere bıraktı. Ancak, henüz yaptırım uygulanmamış bir avuç banka ile bu açıklık her an kapatılabilir.
Elbette Rusya'ya uygulanan ambargolar herkesi düşündürüyor: Ya yarın kendilerini aynı durumda bulurlarsa?
DİJİTAL EGEMENLİK
Çin, finansal sistemini uzun süredir sessizce jeopolitik bir şok senaryosuna hazırlıyor. Bu alanda, askeri operasyon başlamadan önce merkez bankası ve Maliye Bakanlığı'nın özerk bir finansal sistem kurmak için çok çalıştığı Rusya'dan çok şey öğrenebilir.
Yine de, görünürde küresel finans piyasasında bir devrim görünmüyor. Çin ve Hindistan da dahil olmak üzere “küresel çoğunluk” finansal işlemler için hâlâ dolara ve zamana göre test edilmiş yöntemlere güveniyor. Dünya uzun süredir askeri açıdan çok kutuplu olsa da, ABD hala küresel finansa hakim durumda. Batı'nın küresel teknolojik ayak izi de zorlu olmaya devam ediyor. Çin'in bu alandaki büyük sıçramasına rağmen, Batılı lisanslar, bilgi birikimi, kritik bileşenler ve bitmiş ürünler hala küresel tedarik zincirlerinin ayrılmaz bir parçasıdır. Ezici ihracat kontrolleri göz önüne alındığında, Rusya bunlardan da vazgeçme çabasına öncülük etmek zorunda kalıyor, ancak “küresel çoğunluk ” bunlardan vazgeçmek için hiç acele etmiyor.
Dijital alan başka bir rekabet alanıdır. Batılı büyük teknoloji, küresel dijital hizmet ağlarında önemli merkezler oluşturmuştur. Ukrayna'daki çatışmanın gösterdiği gibi, dijital hizmetler siyasi amaçlara ulaşmak için kullanılabilir. Rusya'nın kendi platformlarını kullanmaya odaklanması mantıklı ve kaçınılmaz. Bu arada Çin, bunlardan çok daha önce uzaklaştı ve kendi dijital ekosistemini geliştirdi. Hem Rusya hem de Çin, teknolojilerini çeşitlendirmek isteyen üçüncü ülkelere sunarak “dijital egemenlik” ihracatçısı haline gelebilirler. Batılı dijital devler kritik düğümlerini koruyacaklar, ancak küresel dijital ağın kendisinde artık bu iki güçlü oyuncu karşısında büyük boşluklar var.
Son olarak, bilginin ve "yumuşak gücün" etkisini de dikkate almalıyız. Batı medyası küresel pazardaki tekelini uzun zaman önce kaybetmiş olsa da, etkisi önemini koruyor. “Yumuşak gücün” etkisini değerlendirmek zordur, ancak eğitim sistemlerinden değişim programlarına, üniversite sıralamalarından yayın veritabanlarına kadar insanların zihinlerini etkilemeye yönelik altyapının hala güçlü olduğu açıktır. İngilizce, uluslararası iletişimin dili olmaya devam ederken, Batı kitle kültürü, bazı yerel tepkilere rağmen küresel erişimini koruyor. Rusya'da Batı ile olan çatışma, özünde "Batılı" olanın kınanmasıyla sonuçlanmadı. Tesadüflere bağlı bir özellikler dizisiyle sınırsız ve bir ülke içinde bile (ABD gibi), arsız liberalizmden katı muhafazakârlığa kadar değişebilen yaşam tarzı sözkonusu.
BATI, BİLGİ VE "YUMUŞAK GÜÇ" ALANINDA HALA GÜÇLÜ
Özetlemek gerekirse, bugün gördüğümüz şey son derece karmaşık bir dünya. Askeri açıdan bakıldığında, dünya uzun süredir çok kutupludur. Kilit güç merkezleri, askeri yeteneklerini sürdürmek ve genişletmek için farklı kaynak kapasitelerine sahiptir. Rusya'nın bu alanda önemli modernizasyon zorluklarının üstesinden gelmesi gerekecek. Aynı zamanda, güvenlik sektöründeki çok kutupluluk her zaman devletlerin diğer yetenekleriyle uyumlu değildir. Küresel finans ve tedarik zincirlerine hâlâ büyük ölçüde Batı hakim. Dijital altyapı alanında yeni kutuplar ortaya çıkıyor veya en azından Rusya ve Çin gibi büyük oyuncular Batı merkezli küresel dijital ekosistemden ayrılıyor ve yakında “dijital egemenliklerini” ihraç etmeye başlayabilirler. Hizmetlerdeki faktörlerin karmaşıklığı ve reel siyasetle zayıf ilişkileri göz önüne alındığında, buradaki durumu tek kutupluluk olarak tanımlamak pek mümkün olmasa da, Batı bilgi ve “yumuşak güç” alanında hâlâ güçlü.
Güç faktörlerinin dağılımının eşzamansız doğası, mevcut dünya düzeninin önemli bir özelliğidir. Herhangi bir çok kutupluluk analizi bu gerçeği dikkate almalıdır.
Russian Today, Ivan Timofeev, Rus dış politika uzmanı
*Bu makaledeki fikirler yazara aittir, TİMETURK'un editoryal politikasını yansıtmayabilir
