İsviçre'nin Lozan kentinde 2 Nisan'da varılan çerçeve anlaşmadan bu yana Avusturya'nın başkenti Viyana'da bir araya gelen taraflar, yaptırımları kaldıran ve nükleer faaliyetleri sınırlandıran kapsamlı bir anlaşma metninin yazımını tamamlamaya çalışıyor. Ancak taraflar arasında özellikle yaptırımların nasıl kaldırılacağı ve nükleer faaliyetlerin nasıl denetleneceği konusundaki anlaşmazlıklar süreci zorluyor.
Yaptırımlar nedeniyle yaklaşık 100 milyar dolara ulaşan dondurulmuş varlıklarının serbest bırakılması hedefiyle masaya oturan İran, yaptırımların tamamen ve hemen kaldırılmasını istiyor. İran, ayrıca yaptırımların Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi kararlarıyla garanti edilen kalıcı bir şekilde kaldırılmasında ısrar ediyor.
BM Güvenlik Konseyi'nin daimi üyeleri ABD, Rusya, İngiltere, Fransa ve Çin ile Almanya'dan oluşan 5+1 ülkeleri ise İran'ın barışçıl nükleer faaliyetler içerisinde olduğu kanıtlanıncaya kadar yaptırımların sürmesini ve bu kapsamda Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) denetçilerinin onaylamasını takiben kademeli olarak yaptırımların kaldırılmasını savunuyor. Bu nedenle yaptırımların kaldırılmasının en az bir yıl zaman alacağı ve eğer İran anlaşmayı ihlal ederse yaptırımların yeniden uygulamaya sokulacağı ifade ediliyor. Uzmanlar, yaptırımların karmaşıklığı nedeniyle hızlıca kaldırılması veya uygulanmasının pratikte zor olacağı görüşünde.
İran'a yönelik yaptırımlar, ABD, Avrupa Birliği (AB) ve BM tarafından üç ayrı kategoride uygulanıyor. AB ve BM tarafından uygulanan yaptırımlar kaldırılsa bile ABD tarafından uygulanan yaptırımların kaldırılmasının sorun olacağı belirtiliyor. ABD Kongresi'nde çoğunluğu ele geçiren Cumhuriyetçilerin yaptırımların kaldırılmasını engelleme ihtimali sorunu derinleştiriyor.
Yaptırımların kaldırılması hedefini ABD iç siyasetine kurban etmek istemeyen İranlı diplomatlar, ABD yönetiminden yaptırımların kaldırılması konusunda garanti istiyor. İran bütün yaptırımların kaldırılmasını savunurken ABD insan hakları, teröre destek ve balistik füze programına ilişkin yaptırımların devam etmesinde ısrar ediyor.
- Nükleer denetim sorunu -
Taraflar arasındaki bir diğer sorun İran'ın nükleer faaliyetlerinin nasıl denetleneceği. Nükleer faaliyetlerin durdurulmasını talep eden 5+1 ülkeleri, İran'dan bütün tesislerini UAEA denetimine açmasını istiyor. İran ise yaptırımların tamamen kaldırılmasını garanti eden bir anlaşma sağlanması halinde nükleer tesislerin denetime açılabileceğini belirtiyor.
ABD tarafında İran'ın bir anlaşma yapılsa bile nükleer silah elde etmek için gizli faaliyetler yürüteceği endişesinin hakim ifade ediliyor. Bu kapsamda ABD, UAEA denetçilerinin şüphelendikleri askeri tesislerde denetim yapmalarını ve bilim adamlarıyla görüşmelerinin sağlanmasını istiyor. Fakat İran yönetimi, askeri bölgelerin açılması ve bilim adamları ile görüşme taleplerini kesinlikle kabul etmeyeceklerini açıkladı. ABD, 2 Nisan'da varılan uzlaşmanın "her türlü denetime" izin verdiğini, İran ise "sadece nükleer ile ilgili denetimlere" izin verdiğinde ısrar ediyor.
UAEA, talep olması halinde askeri tesislerinin ani denetimlerine izin veren Ek Protokol'ü İran'ın imzaladığını, İran yönetimi ise Ek Protokol'ün nükleer yakıt döngüsüyle ilgili tesislere sınırsız ulaşıma izin verdiğini, askeri tesislere girişlere izin vermediğini ileri sürüyor.
UAEA, ayrıca nükleer çalışmalar konusunda uzman bilim adamlarıyla görüşmek istiyor ancak İran, İsrail gizli servisi Mossad'ın hedefinde olduğunu ileri sürdüğü bilim adamları ile görüşülmesine karşı çıkıyor. UAEA'ya sunulan her türlü bilginin İsrail'e sızdırıldığını iddia eden İran, bilim adamlarının suikasta kurban gitmesinden endişe ettiğini ifade ediyor.
- Yeni bir takvim -
Yaptırımlar ve denetim sorunlarının çözülmesi halinde bir anlaşmanın sağlanacağı, aksi takdirde 30 Haziran itibariyle yeni bir takvim belirleneceği ifade ediyor.
Diplomatik kaynaklar, anlaşmazlıkların giderilemediğini, müzakerelerin durma noktasına geldiğini ve yeni bir müzakere takvimi belirlenmesinin öne çıkan ihtimal olduğunu belirtiyor. İran, Rusya ve Fransa, yeni bir takvim belirlenmesine sıcak bakarken ABD daha önce iki kere uzatılan müzakerelerin yeniden uzatılmasını istemiyor. Uzmanlar, müzakerelerin tamamen çökmesine ise ihtimal vermiyor.
- Müzakere süreci -
İran ile 5+1 ülkeleri arasında 24 Kasım 2013 tarihinde İsviçre'nin Cenevre kentinde geçici bir anlaşmaya imza atılmıştı. Nükleer faaliyetlerin kısıtlanması karşılığında yaptırımların gevşetilmesini öngören anlaşmaya göre tarafların 20 Temmuz 2014 tarihine kadar kapsamlı bir anlaşmaya ulaşması hedefleniyordu.
Bu kapsamda Şubat-Temmuz 2014 arasında gerçekleştirilen yedi turlu müzakereler sonucunda taraflar arasındaki "derin farklılıklar" bulunduğu gerekçesiyle süreç 18 Temmuz 2014'de 4 ay uzatıldı.
Ağustos-Kasım 2014 arasında dört ay boyunca yürütülen müzakerelerde önemli ilerlemeler kaydedilmesine rağmen kapsamlı bir çözüme ulaşılamadı. Bu nedenle 24 Kasım 2014 tarihinde "anlaşmazlıkların giderilmesi için zamana ihtiyaç bulunduğu" gerekçesiyle müzakereler yedi ay daha uzatıldı. Buna göre, dört ay içinde bir çerçeve anlaşmaya varılması, 30 Haziran'a kadar ise kapsamlı anlaşma metninin yazımının tamamlanması kararlaştırıldı.
Taraflar, 2 Nisan 2015'te İsviçre'nin Lozan kentinde "çerçeve anlaşmaya" vardıklarını açıklamış ve kapsamlı anlaşma metninin 30 Haziran'a kadar yazılacağı duyurulmuştu.
